ممکن است شنیده باشید که دوپامین انتقال‌دهنده عصبی «احساس خوب» است. از بسیاری جهات، همین طور است. دوپامین به شدت با لذت و پاداش مرتبط است. البته، ماجرا به این سادگی هم نیست. در واقع، مطالب زیادی برای این ماده شیمیایی پیچیده وجود دارد. دوپامین در عملکرد عصبی و فیزیولوژیکی دخیل است و عامل موثری در عملکرد حرکتی، حالت روحی، و حتی تصمیم‌گیری ماست. همچنین، با برخی حرکات و اختلالات روانی نیز در ارتباط است. در این مقاله از تریتا، بررسی می‌کنیم دوپامین چیست؟ با ما همراه باشید.
پایین بودن سطح دوپامین، با اختلالات و بیماری‌های متعددی مانند افسردگی، اعتیاد، اسکیزوفرنی و بیماری پارکینسون در ارتباط است. پایین بودن سطح دوپامین، می‌تواند باعث شود که افراد احساس بی‌انگیزگی، بی‌تفاوتی و بی‌توجهی کنندو بر توانایی تمرکز تاثیر می‌گذارد.
دوپامین چیست؟
دوپامین یک انتقال‌دهنده عصبی است که مسئول انتقال سیگنال‌ها بین سلول‌های عصبی مغز است و اغلب یک پیام‌رسان شیمیایی نامیده می‌شود. دوپامین نقش مهمی در بدن دارد و تاثیر مستقیمی بر سیستم عصبی مرکزی ما می‌گذارد. اگرچه دوپامین اغلب به عنوان «ماده شیمیایی لذت‌بخش» شناخته می‌شود، اما این اشتباه است، چون دوپامین در واقع لذت‌بخش و مفرح نیست. با این حال، دوپامین با مرتبط ساختن احساس لذت با برخی از رفتارها، احساس لذت را تقویت می‌کند.
دوپامین یک ماده شیمیایی همراه با احساس خوب است. دوپامین بخشی از مرکز پاداش ماست و وقتی مغز ما دوپامین را در پاسخ به کاری که انجام می‌دهیم تولید می‌کند، احساس خوبی داریم و می‌خواهیم آن کار را بیشتر انجام دهیم و حس می‌کنیم این کار باعث می‌شود ما از نظر ذهنی سالم باشیم. این امر به نوبه خود منجر به تولید بیشتر دوپامین می‌شود.
دوپامین در پاسخ‌های سایز یا گریز نیز وجود دارد. وقتی تهدیدی را درک و سپس آن را چه به صورت واقعی یا خیالی تجربه کنیم، سیستم عصبی سمپاتیک (SNS) فعال می‌شود و آزاد شدن دوپامین و دیگر کاتکول‌آمین‌ها را تحریک می‌کند. این کار باعث می‌شود که بدن به استرس واکنش خاصی نشان دهد. دوپامین در بخش‌های مختلف مغز، از جمله بخش عمده جسم سیاه، ناحیه تگمنتوم شکمی، غده هیپوفیز و در مسیرهای هیپوتالاموس تولید می‌شود.
نحوه اثرگذاری دوپامین چیست؟
همانطور که گفته شد، دوپامین یک انتقال‌دهنده عصبی است که در مغز ساخته می‌شود و اساسا، به عنوان یک پیام‌رسان شیمیایی بین نورون‌ها عمل می‌کند. وقتی مغز، منتظر دریافت پاداش است، دوپامین آزاد می‌شود.
وقتی شما یک فعالیت خاص را با لذت مرتبط می‌کنید، تنها پیش‌بینی این لذت، ممکن است برای بالا بردن سطح دوپامین کافی باشد. این لذت می‌تواند غذای خاصی، رابطه جنسیف خرید، یا در مورد هر چیز دیگری که شما از آن لذت می‌برید، باشد. به طور مثال، فرض کنید که غذای مورد علاقه شما، شیرینی‌های شکلاتی خانگی هستند. ممکن است مغز شما، وقتی که بوی این شیرینی‌ها را استشمام می‌کنید و یا می‌بینید که آن‌ها از فر بیرون می‌آیند، میزان دوپامین ترشح شده را افزایش دهد. وقتی که شیرینی‌ها را بخورید، سیل دوپامین برای تقویت این ولع، وارد عمل می‌شود و بر ارضای ایم میل در آینده تمرکز می‌کند. این یک چرخه انگیزه، پاداش و تقویت است.
حالا تصور کنید که شما تمام روز مشتاق آن شیرینی‌ها بوده‌اید، اما زمانی که شما به خاطر یک تماس تلفنی در یک از خوردن شیرینی‌ها غافل می‌شوید، آن‌ها را می‌خورند. این ناامیدی شما ممکن است سطح دوپامین را کاهش دهد و حالت روحی شما را افسرده سازد. همچنین ممکن است تمایل شما را برای مصرف شیرینی تشدید کند و در نتیجه بیشتر به این شیرینی‌ها تمایل پیدا می‌کنید.
گذشته از عملکرد القا کردن حس خوب، دوپامین در بسیاری از عملکردهای بدن دخیل است. این موارد عبارتند از:
- گردش خون
- هضم کارکردهای اجرایی
- عملکرد قلب و کلیه
- حافظه و تمرکز
- خلق‌و‌خو و احساسات
- کنترل حرکت
- پردازش درد
- عملکرد پانکراس و تنظیم انسولین
- رفتار لذت جویانه و پاداش جویانه
- خواب
- پاسخ به استرس
به خاطر داشته باشید که دوپامین به تنهایی عمل نمی‌کند. بلکه با دیگر انتقال‌دهنده‌های عصبی و هورمون‌ها مثل سروتونین و آدرنالین عمل می‌کند. مجموعه‌ای از عوامل محیطی نیز بر سلامت جسمی و روانی افراد تاثیر می‌گذارند.
نقش دوپامین در بدن چیست؟
دوپامین تاثیر مستقیمی بر بسیاری از عملکردهای عصبی، شناختی و رفتاری در بدن دارد. دوپامین همه چیز، از طرز فکر و حرکت گرفته تا نحوه به خاطر آوردن مطالب و رفتار ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد. هر یک از ما، اثر دوپامین را به طرز متفاوتی تجربه می‌کنیم. اگرچه که عدم تعادل در سطح دوپامین می‌تواند به سختی تشخیص داده شود، اما می‌تواند به طور مستقیم سلامت و سلامت روانی ما را تحت تاثیر قرار دهد.
کم بودن یا بالا بودن مقدار دوپامین می‌تواند مشکلات زیادی ایجاد کند. کمبود دوپامین،می‌تواند باعث شود هر تعداد از علائم زیر را تجربه کنید:
- فقدان تعادل
- تغییر وزن
- گرفتگی عضلات
- کمبود انرژی
- اضطراب
- نوسانات خلقی
- پایین آمدن میل جنسی
- یبوست
- لرزش
- دشواری در خواب
- توهم
با این وجود که بالا بودن سطح دوپامین، می‌تواند تمرکز، انرژی، میل جنسی و توانایی برای تمرکز را افزایش دهد، می‌تواند منجر به رفتار رقابتی و تهاجمی شود و منجر به علائمی از جمله اضطراب، مشکل خواب و استرس شود.
بیماری‌های مربوط به بالا بودن یا پایین بودن سطح دوپامین چیست؟
سلامت و اختلالات سلامت روان
وقتی یک نفر به اختلالات مربوط به دوپامین دچار شود، ممکن است کاهش در عملکرد عصبی-شناختی را تجربه کند که به حافظه، توجه و توانایی حل مسئله وی مربوط می‌شود. همانند انتقال‌دهنده عصبی سروتونین که به منظم کردن خلق‌و‌خو کمک می‌کند، دوپامین نیز در بسیاری از بیماری‌های روانی دخیل است. گیرنده‌های دوپامینی که به طور غیر عادی عمل می‌کنند، در برخی از اختلالات و مشکلات سلامت روان نقش دارند.
بیماری پارکینسون
کاهش یافتن سطح دوپامین، می‌تواند در برخی بیماری‌های تحلیل‌برنده‌ی عصبی مثل بیماری پارکینسون رخ دهد، که در آن سلول‌های عصبی‌ای که مسئول تولید و آزاد کردن دوپامین هستند، در حال مرگ می‌باشند.
اختلال در توجه (ADHD)
مطالعات نشان داده‌اند که اختلالات مربوط به دوپامین در افراد مبتلا به ADHD وجود دارد که با نشانه‌های بی‌توجهی و تکانشگری مرتبط است. افرادی که به ADHD دچار هستند، ممکن است نقص پاداش و انگیزه را تجربه کنند و بدین ترتیب، قادر به اصلاح رفتار خود برای سازگاری با شرایط متغیر در جهت رسیدن به پاداش نیستند.
اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی با تغییرات در گیرنده‌های دوپامین مغز و همچنین مسیرهای سیگنال‌دهی دوپامین در ارتباط است. داروهای ضد روان‌پریشی در واقع می‌توانند به عنوان ضد دوپامین عمل کنند و به برخی از بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی کمک کنند.
استفاده از مواد مخدر و اعتیاد
واکنش‌های ناشی از دوپامین که از رفتارهای خاصی مثل نوشیدن الکل یا قمار ناشی می‌شوند، می‌توانند منجر به اعتیاد شوند. دلیل اینکه بعضی از افراد بیشتر از بقیه با اعتیاد دست و پنجه نرم می‌کنند، می‌تواند به وجود برخی از تغییرات از پیش موجود، در مدارهای دوپامینی آن‌ها باشد.
اختلال افسردگی عمده (MDD)
اختلال افسردگی عمده، یکی از شایع‌ترین اختلالات سلامت روانی است و کمبود دوپامین می‌تواند منجر به فقدان لذت، ناتوانی در احساس لذت شود که اغلب نشانه‌ای از اختلال افسردگی عمده است. کاهش عملکرد دوپامین می‌تواند به دنبال استرس و در انواع خاصی از اختلالات افسردگی رخ دهد. کاهش کارآیی در متابولیسم دوپامین و سیگنال دهی می‌تواند علائمی داشته باشد. از قبیل:
- فقدان انرژی
- کاهش اشتها
- تمایل به خوردن غذاهای چرب و یا شیرین
- کاهش میل به لذت بردن و انجام فعالیت‌های مختلف
- تغییرات در میل جنسی
در چنین مواردی، بیماران ممکن است با داروهای ضد افسردگی درمان شوند، که می‌تواند اثر دوپامین موجود در مکان‌های گیرنده خود را طولانی کند، و به این ترتیب، داروهای مصرفی، اثرات واسطه دوپامین را برای کاهش علائم و نشانه‌ها تقویت می‌کنند. اگر شما از اختلال سلامت جسمی یا روانی در نتیجه عدم تعادل دوپامین رنج ببرید، نحوه درمان به نوع اختلال بستگی خواهد داشت. اگر از علائم مشخصی رنج می‌برید، باید با پزشک، در مورد شیوه زندگی، رژیم غذایی و سابقه بیماری‌های خود صحبت کنید تا در مورد گام‌های بعدی که باید برداشته شوند، تصمیم‌گیری شود.
روش‌های طبیعی برای متعادل کردن سطح دوپامین
ارزیابی سطح دوپامین مشکل است چون تغییرات آن، در مغز اتفاق می‌افتد؛ اما راه‌هایی برای متعادل کردن سطح دوپامین بدون مصرف دارو نیز وجود دارد. بهترین راه برای متعادل کردن سطح دوپامین تمرکز بر ایجاد و پیروی از عادات سالم است.
اگر شما بیش از حد به فعالیت‌هایی که دوپامین تولید می‌کنند، مانند رابطه جنسی، تکنولوژی یا قمار مشغول هستید، باید وقفه‌های عمدی در آن‌ها داشته باشید و برخی را نیز ترک کنید. اما اگر در تمرکز مشکل دارید، یا احساس بی‌انگیزه بودن و یا خسته بودن می‌کنید، باید به فعالیت‌های روی آورید که دوپامین را افزایش می‌دهند و باعث تولید آن می‌شوند.
به اندازه کافی بخوابید
داشتن خواب کافی در هر شب برای حفظ سلامتی ما ضروری است. مرکز کنترل و پیش‌گیری از بیماری‌ها در آمریکا (CDC) توصیه می‌کند که بزرگسالان هر شب به طور متوسط ۷ ساعت یا بیشتر بخوابند. وقتی خواب کافی نداشته باشید، گیرنده‌های دوپامین در بدن، ممکن است به طور منفی تحت تاثیر قرار گیرند. تحقیقات انجام شده، ارتباطی بین محرومیت از خواب و سرکوب برخی گیرنده‌های دوپامین در بدن یافته است.
غذاهای مغذی مصرف کنید
مواد مغذی موجود در برخی غذاهای خاص به مغز می‌روند و به تولید دوپامین کمک می‌کنند. خوردن مقدار زیادی میوه و سبزیجات، به ویژه موز، می‌تواند تولید دوپامین را افزایش دهد. همچنین مصرف پروتئین، از جمله گوشت بدون چربی، ماهی، لوبیا و پروتئین گیاهی و نیز غذاهای سرشار از اسیدهای چرب امگا ۳ مانند ماهی سالمون، شاه‌ماهی، صدف چروک، بذر کتان و گردو نیز توصیه می‌شود.
داشتن یک رژیم غذایی سالم، فواید متعددی هم برای بدن و هم برای ذهن دارد و افزایش سطح دوپامین بخشی از آن است. غذاهای غنی از تیروزین مثل بادام و مرغ، به طور ویژه برای تقویت سطح دوپامین خوب هستند. تیروزین یک آمینو اسید است که به طور طبیعی توسط بدن تولید می‌شود. دوپامین از این آمینو اسید ساخته می‌شود و در غذاهای غنی از پروتئین یافت می‌شود. غذاهایی که حاوی پروبیوتیک‌های طبیعی مثل ماست و کفیر هستند نیز، می‌توانند تولید دوپامین را افزایش دهند.
نوشیدنی‌هایی مثل قهوه نیز، می‌توانند میزان دوپامین را افزایش دهند، اما به خاطر داشته باشید که با کاهش سطح دوپامین بعد از نوشیدن آن، احتمال اعتیاد به کافئین وجود دارد.
مصرف قندهای فرآوری شده را کاهش دهید
قندهای فرآوری شده مثل آب‌نبات و سودا این توانایی را دارند که سطح دوپامین را افزایش دهند اما این افزایش، تنها موقتی و مصنوعی است. همانند داروهای الکلی و تفریحی، شکر نیز می‌تواند برای افرادا افزایش موقتی در سطح دوپامین ایجاد کند. و در همین حال، بر میزان تولید طبیعی آن توسط بدن شما تاثیر می‌گذارد.
زمانی که در مدت کوتاهی مقدار زیادی قند مصرف می‌کنید، ممکن است متوجه شوید که احساس خوشحالی زیادی می‌کنید. این نشان‌دهنده بالا بودن قند است. با این حال، این وضعیت معمولا موقتی است.
سعی کنید عوامل استرس‌زا را از زندگی خود حذف کنید
استرس یک پیش‌ماده (precursor) برای بسیاری از وضعیت‌های پزشکی است و همچنین باعث پایین آمدن سطح دوپامین می‌شود. ما همیشه کنترل چیزهایی که باعث استرس در زندگی ما می‌شوند را نداریم، اما می‌توان عوامل استرس‌زایی را که بر آن‌ها تسلط وجود دارد را تا حد امکان حذف کرد.
ورزش منظم داشته باشید
پیاده‌روی کوتاه، تمرین یوگا، رقصیدن در آشپزخانه و یا انجام یک تمرین ورزشی در خانه، می‌تواند به تولید سطح دوپامین سالم کمک کند. ورزش، همچنین عادات خواب را بهبود می‌بخشد که به متعادل شدن سطح دوپامین نیز کمک می‌کند.
هر گونه فعالیت فیزیکی که از آن لذت می‌برید را انجام دهید. وادار کردن خودتان به انجام کاری که فقط به خاطر ورزش از آن نفرت دارید، ممکن است فواید فیزیکی به همراه داشته باشد، اما برای سلامت روانی کامل که به ویژه با دوپامین در ارتباط است، حرکتی را انتخاب کنید که لذت بخش باشد.
لحظات کوچک را جشن بگیرید
انجام کاری کوچک که از آن لذت می‌برید و به صورت هدفمند آن را به یک دستاورد یا چیزی فوق‌العاده مرتبط می‌کنید، به مغز شما می‌گوید که یک چیز عالی در حال وقوع است که شما آن را به پیش می‌برید. این کار می‌تواند شامل چیزی به سادگی توجه کردن به گل‌ها در باغ، گوش دادن به آهنگ مورد علاقه، بو کردن دانه‌های قهوه و یا دمیدن در حباب باشد. این کار تولید دوپامین را شروع خواهد کرد، و باعث افزایش سلامت روان خواهد شد و ماندگار خواهد بود.
تاثیر مواد مخدر بر عملکرد دوپامین چیست؟
اینکه مصرف برخی مواد به اعتیاد تبدیل می‌شود، می‌تواند به نحوه تعامل این داروها با دوپامین مربوط باشد. نیکوتین، الکل، یا دیگر مواد مخدر با ویژگی‌های اعتیاد آور، چرخه دوپامین را فعال می‌کنند.
این مواد می‌توانند باعث هجوم سریعتر و شدیدتر دوپامین نسبت به میل به مخوردن شیرینی‌های شکلاتی شوند. این چنان هجوم قدرتمندی است که باعث می‌شود شما، هر چه سریعتر و هر چه بیشتر ماده مورد نظر را درخواست کنید. همانطور که یک عادت شکل می‌گیرد، مغز با فرو نشاندن دوپامین به آن پاسخ می‌دهد. حالا شما به مواد بیشتری برای رسیدن به همان سطح لذت نیاز دارید.
فعالیت بیش از حد، بر گیرنده‌های دوپامین نیز تاثیر می‌گذارد، به طوری که شما، علاقه خود به چیزهای دیگر را از دست می‌دهید. اجبار در رفتارها، بیشتر دیده می‌شود و شما کم‌تر و کم‌تر می‌توانید در برابر استفاده از این مواد مقاومت کنید. وقتی میل به این مواد، به جای تبدیل شدن به یک خواسته، بیشتر به یک نیاز حیاتی تبدیل می‌شود، اعتیاد رخ داده است. اگر سعی کنید مصرف ماده یا داروی اعتیادآور را متوقف کنید، ممکن است دچار علائم فیزیکی و احساسی کناره‌گیری شوید. حتی اگر فردی استفاده از مواد را برای مدت طولانی متوقف کرده باشد، قرار گرفتن در معرض ماده ممکن است اشتیاق او را تحریک کند و وی را در معرض خطر اعتیاد مجدد قرار دهد.
دوپامین تنها مسئولیت ایجاد اعتیاد را بر عهده ندارد. بلکه چیزهای دیگری مانند ژنتیک و عوامل محیطی نیز، در آن نقش دارند.
تاثیر هورمون‌ها بر سطح دوپامین چیست؟
دوپامین با انتقال‌دهنده‌های عصبی دیگر و هورمون‌ها نیز تعامل می‌کند. برای مثال، گلوتامات یک انتقال‌دهنده عصبی است در چرخه لذت و پاداش در مغز دخالت دارد. یک مطالعه در سال ۲۰۱۴، به بررسی این موضوع پرداخت که چگونه استرس و هورمون‌های جنسی بر دوپامین در طول نوجوانی تاثیر می‌گذارند. محققان به این نتیجه رسیدند که تستوسترون، استروژن و گلوکوکورتیکوئیدها با یکدیگر تعامل دارند و بر سطح دوپامین تاثیر می‌گذارند. این موضوع می‌تواند بر بلوغ مغز و عملکرد شناختی در نوجوانی و بزرگسالی تاثیر بگذارد.
یک مطالعه دیگر در سال ۲۰۱۵، نشان داد که انتقال‌دهنده‌های عصبی از چیزهای زیادی تاثیر می‌پذیرند. محققان نوشتند که هورمون‌های جنسی به شدت با موارد زیر در تعامل هستند:
- دوپامین
- سروتونین
- GABA
- گلوتامات
این تعاملات پیچیده هستند و به طور کامل درک نمی‌شوند. تحقیقات بیشتری برای درک کامل این موضوع که دوپامین چگونه همراه با دیگر انتقال‌دهنده‌های عصبی و هورمون‌ها تامل می‌کند، مورد نیاز است.
نتیجه‌گیری
می‌دانیم که دوپامین، بسیاری از وظایف عصبی و شناختی حیاتی را انجام می‌دهد. با وجود تحقیقات زیاد، هنوز چیزهای زیادی برای یادگیری در مورد فعل و انفعالات دوپامین با دیگر انتقال‌دهنده‌های عصبی و هورمون‌ها وجود دارد.
اگر نگران سطح دوپامین خود هستید، پیشنهاد می‌شود که با پزشک صحبت کنید. از آنجا که دوپامین نقش مهمی در بدن و مغز بازی می‌کند، مهم است که از عدم تعادل آن آگاه شویم. بسیاری از مردم اختلال در سطح دوپامین را تجربه می‌کنند، اما این مشکلات، می‌توانند به راحتی حل شوند.
منابع: Healthline، VeryWellMind1، VeryWellMind2
