هیدروسفالی یا آب درون مغز چیست؟ هیدروسفالی که آب درون مغز نیز نامیده می‌شود، شرایطی است که در آن تجمع غیر عادی CSF (مایع مغزی – نخاعی) در حفره‌های مغز وجود دارد. این وضعیت، اغلب به دلیل انسدادی است که از تخلیه مناسب سیال جلوگیری می‌کند. در این مقاله از تریتا، به توصیف بیماری هیدروسفالی، علائم و انواع آن پرداخته می‌شود. همچنین راه‌های پیشگیری از هیدروسفالی نیز تشریح خواهد شد. با ما همراه باشید.
هیدروسفالی چیست؟
در هیدروسفالی، افزایش یافتن مایع مغزی نخاعی، می‌تواند فشار داخل جمجمه را افزایش دهد که اطراف بافت مغز را له می‌کند. در برخی موارد، این فشار می‌تواند باعث شود که سر به طور پیوسته از نظر اندازه رشد کند و تشنج و آسیب مغزی نیز افزایش یابد. هیدروسفالی در صورت عدم درمان، می‌تواند باعث مرگ شود. علائم دیگر هیدروسفالی عبارتند از:
- سردرد
- استفراغ
- تاری دید
- مشکلات شناختی
- مشکلات راه رفتن
چشم‌انداز یک بیمار مبتلا به هیدروسفالی عمدتا به این بستگی دارد که این بیماری چقدر سریع تشخیص داده و برای درمان آن اقدام می‌شود و اینکه آیا هیچ گونه اختلال زمینه‌ای در بیمار وجود دارد یا خیر. عبارت «آب در مغز» نیز، یک لفظ نادرست است، زیرا مغز نه توسط آب، بلکه توسط مایع مغزی نخاعی احاطه شده است. مایع مغزی نخاعی دارای سه وظیفه حیاتی است:
- از سیستم عصبی محافظت می‌کند.
- زباله‌ها را از بین می‌برد.
- به مغز غذا می‌دهد.
مغز هر روز حدود ۱ پینت (تقریبا ۴۷۳ میلی‌لیتر) مایع مغزی نخاعی تولید می‌کند، و مایع مغزی نخاعی قدیمی، جذب رگ‌های خونی می‌شود. اگر فرآیند تولید و حذف مایع مغزی نخاعی مختل شود، ایم مایع می‌تواند تجمع یابد و باعث هیدروسفالی شود.
انواع هیدروسفالی
انواع مختلفی از هیدروسفالی وجود دارد:
- هیدروسفالی مادرزادی: در آمریکا، تقریبا ۱ نوزاد از هر ۵۰۰ نوزاد آمریکایی همراه با هیدروسفالی به دنیا می‌آیند. این بیماری ممکن است در اثر دچار شدن مادر به بعضی از عفونت‌ها دوران بارداری، مثل سرخجه یا گوشک و یا برخی عفونت‌های دوران تولد مانند مهره‌شکاف ایجاد شود. این بیماری یکی از شایع‌ترین ناتوانی‌های رشدی است که نسبت به سندروم داون و یا ناشنوایی شایع‌تر است.
- هیدروسفالی اکتسابی: این بیماری بعد از تولد، معمولا بعد از سکته مغزی، تومور مغزی، مننژیت و یا در نتیجه یک آسیب جدی به سر ایجاد می‌شود.
- هیدروسفالی انتقالی: این نوع هیدروسفالی وقتی رخ می‌دهد که مایع مغزی نخاعی، بعد از ترک بطن‌ها مسدود شود. به این وضعیت هیدروسفالی انتقالی گفته می‌شود زیرا مایع مغزی نخاعی، هنوز هم می‌تواند بین بطن‌های مغز جریان یابد.
- هیدروسفالی غیر انتقالی: این نوع از هیدروسفالی که هیدروسفالی انسدادی نیز نامیده می‌شود، وقتی اتفاق می‌افتد که اتصالات نازک بین بطن‌ها مسدود شوند.
- هیدروسفالی با فشار نرمال: این مساله تنها بر افراد ۵۰ ساله یا بالاتر تاثیر می‌گذارد. این نوع از هیدروسفالی، می‌تواند بعد از سکته، مصدومیت، عفونت، جراحی و یا خونریزی ایجاد شود. با این حال، در بسیاری از موارد، پزشکان نمی‌دانند که چرا این اتفاق رخ می‌دهد. تخمین زده می‌شود که ۳۷۵۰۰۰ سالمند در آمریکا، هیدروسفالی با فشار نرمال دارند.
- هیدروسفالی ex-vacue: این نوع هیدروسفالی، بعد از سکته مغزی، آسیب مغزی تروماتیک و یا بیماری‌های تحلیل‌برنده‌ی عصبی رخ می‌دهد. با کوچک شدن بافت مغز، بطن‌های مغز بزرگ‌تر می‌شوند.
علائم بیماری هیدروسفالی چیست؟
علائم هیدروسفالی مادرزادی (که هنگام تولد وجود دارند) عبارتند از:
- مشکلات تنفسی
- عضلات بازو و پا ممکن است سفت و مستعد انقباضات باشند.
- برخی از مراحل تکاملی ممکن است به تاخیر بیفتد، مانند نشستن یا چهار دست و پا رفتن
- فونتانل (fontanel) که قسمتی نرم در بالای سر است، محکم و برآمده است.
- تحریک پذیری، خواب‌آلودگی، یا هر دو
- عدم تمایل به خم کردن یا تکان دادن سر و گردن
- تغذیه ضعیف
- به نظر می‌رسد که سر بزرگ‌تر از حالت عادی است.
- پوست سر نازک و براق است و ممکن است وریدهای قابل رویتی بر روی پوست سر وجود داشته باشد.
- مردمک چشم ممکن است نزدیک به پایین پلک باشد که گاهی اوقات به «خورشید در حال غروب» مشهور است.
- امکان گریه با صدای بلند وجود دارد.
- احتمال تشنج وجود دارد.
- احتمال استفراغ نیز وجود دارد.
علائم هیدروسفالی اکتسابی که بعد از تولد پیشرفت می‌کند عبارتند از:
- به ندرت، بی‌اختیاری روده وجود دارد.
- سردرگمی، عدم تعادل یا هر دو
- خواب‌آلودگی و رخوت سردرد
- تحریک پذیری، که ممکن است شدت آن بیشتر نیز شود.
- فقدان اشتها
- حالت تهوع
- تغییر شخصیت
- مشکلات بینایی از قبیل تاری دید و یا دوبینی
- تشنج
- از دست دادن کنترل ادرار
- استفراغ
- مشکلات راه رفتن به خصوص در بزرگسالان
علائم هیدروسفالی با فشار نرمال نیز موارد زیر است. پیشرفت علائم و نشانه‌های این نوع هیدروسفالی، ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد.
- تغییرات در راه رفتن: ممکن است فرد احساس کند که وقتی اولین قدم خود را برای شروع راه رفتن برمی‌دارد، یخ زده است. ممکن است به نظر برسد که این گونه افراد به جای راه رفتن، لخ لخ می‌کنند.
- کند شدن روند عادی تفکر: فرد ممکن است به سوالاتی که با آن‌ها روبرو می‌شود، کندتر از حالت عادی پاسخ دهد و ممکن است واکنش‌های تاخیری نسبت به موقعیت‌ها وجود داشته باشد. توانایی فرد برای پردازش اطلاعات نیز کند می‌شود.
- بی‌اختیاری ادراری: این حالت معمولا بعد از تغییر در راه رفتن ایجاد می‌شود.
عوامل خطر هیدروسفالی چیست؟
عوامل زیر خطر هیدروسفالی را افزایش می‌دهند:
- تولد پیش از موعد: نوزادان نارس در معرض خطر بیشتری از خونریزی داخل بطنی، و یا خونریزی درون بطن‌های مغز هستند که ممکن است منجر به هیدروسفالی شود.
- مشکلات دوران بارداری: عفونت در رحم در دوران بارداری خطر هیدروسفالی را در جنین در حال رشد افزایش می‌دهد.
- مشکلات مربوط به رشد جنین: مثال‌های این مورد، چیزی مانند بسته شدن ناقص ستون فقرات است.
شرایط دیگری که خطر هیدروسفالی را افزایش می‌دهند عبارتند از:
- ضایعات و تومورهای نخاعی یا مغزی
- عفونت‌های سیستم عصبی
- خونریزی در مغز
- آسیب دیدن شدید سر
دلیل به وجود آمدن هیدروسفالی چیست؟
هیدروسفالی زمانی رخ می‌دهد که مقدار زیادی سیال در مغز ساخته شود. در هیدروسفالی به طور خاص، CSF اضافی (مایع مغزی – نخاعی) در حفره‌های مغز تجمع می‌یابد. بیش از ۱۰۰ علت احتمالی برای هیدروسفالی وجود دارد اما دلایل اصلی آن عبارتند از:
- زیاد بودن میزان مایع مغزی نخاعی که تولید می‌شود.
- مسدود شدن یا باریک شدن یکی از بطن‌های مغز که جریان مایع مغزی نخاعی را متوقف یا محدود می‌کند، به طوری که این مایع، نمی‌تواند مغز را ترک کند.
- مایع مغزی نخاعی نمی‌تواند توسط جریان خون فیلتر شود.
علل وقوع هیدروسفالی مادرزادی (در بدو تولد) چیست؟
در این حالت، نوزاد با داشتن انسدادی در مجرای مغزی‌اش به دنیا می‌آید. این مجرا، یک مجرای طولانی در مغز میانی است که دو بطن بزرگ را به هم متصل می‌کند. این علت، شایع‌ترین علت است.
یکی دیگر از دلایل این نوع هیدروسفالی این است که شبکه کوروئید، مایع مغزی نخاعی زیادی تولید می‌کند. همچنین، اختلالاتی که در نوزاد در حال رشد وجود داشته باشند، می‌توانند باعث ایجاد مشکلاتی در نحوه رشد مغز شوند. برای مثال، هیدروسفالی در کودکان مبتلا به مهره‌شکاف (نقص مادرزادی نخاع) شایع است.
عفونت‌های دوران بارداری هم می‌توانند بر رشد مغز کودک تاثیر بگذارند. مثال‌های آن عبارتند از:
- CMV (سیتومگالوویروس)
- سرخک (سرخجه) آلمانی
- اوریون
- سیفلیس
- توکسوپلاسموز
علل هیدروسفالی اکتسابی چیست؟
این نوع از انواع هیدروسفالی، بعد از تولد پیشرفت می‌کند و معمولا از یک مصدومیت و یا بیماری ناشی می‌شود که منجر به انسداد بین بطن‌ها می‌شود. دلایل زیر ممکن است در بروز این هیدروسفالی نقش داشته باشند:
- خونریزی مغزی: داخل مغز خونریزی رخ می‌دهد.
- ضایعات مغزی: که به نواحی آسیب‌دیده و یا بیماری در داخل مغز مربوط است. دلایل احتمالی زیادی برای این ضایعات وجود دارند، از جمله ضربه، عفونت، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خاص و یا مشکلات سیستم ایمنی.
- تومورهای مغزی: که رشد خوش‌خیم (غیر سرطانی) یا بدخیم (سرطانی) در مغز دارند.
- مننژیت: وجود التهاب در غشای مغز و یا نخاع است
- سکته: حالتی که در آن یک لخته خونی یا شریان پاره‌شده و یا یک رگ خونی،خون‌رسانی را به منطقه‌ای از مغز را قطع می‌کند.
علل وقوع هیدروسفالی با فشار نرمال چیست؟
این وضعیت در اغلب موارد بر افراد بالای ۵۰ سال تاثیر می‌گذارد. متاسفانه هنوز پزشکان نمی‌دانند دقیقا چه چیزی باعث آن شده است. این مشکل، ممکن است گاهی اوقات بعد از سکته، عفونت و یا آسیب به مغز ایجاد شود. دو نظریه در مورد آن وجود دارد:
- اینکه مایع مغزی نخاعی، مجددا جذب جریان خون نشود. به همین دلیل، مغز مایع مغزی نخاعی جدید کم‌تری را تولید می‌کند، که منجر به افزایش تدریجی فشار در یک دوره طولانی می‌شود. افزایش تدریجی فشار ممکن است باعث آسیب پیش‌رونده به مغز شود.
- یک اختلال اساسی مانند بیماری قلبی، سطح بالای کلسترول خون یا دیابت بر جریان خون نرمال تاثیر می‌گذارد که ممکن است منجر به نرم شدن بافت مغز شود. نرم بودن بافت مغز، منجر به افزایش فشار می‌شود.
تشخیص هیدروسفالی
در نوزادان و کودکان خردسال (هیدروسفالی مادرزادی)، سونوگرافی روتین پیش از تولد ممکن است هیدروسفالی را در طول حاملگی در جنین در حال رشد تشخیص دهد. بعد از تولد، سر نوزاد به طور منظم اندازه‌گیری می‌شود. هر گونه ناهنجاری در اندازه سر احتمالا به تست‌های تشخیصی بیشتری منجر خواهد شد. اگر سونوگرافی هر گونه ناهنجاری را نشان دهد، تست‌های بیشتری مانند اسکن MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) یا سی‌تی‌اسکن (توموگرافی کامپیوتری) انجام خواهد شد، که تصاویر دقیق‌تری از مغز می‌دهد.
در هیدروسفالی اکتسابی، اگر کودک یا بزرگ‌سال، علائم هیدروسفالی را داشته باشد، پزشک این کارها را انجام می‌دهد:
- سابقه بیماری‌های فرد را بررسی می‌کند.
- معاینه فیزیکی و عصبی انجام می‌دهد.
- دستور انجام یک آزمایش تصویربرداری مانند CT یا MRI را می‌دهد.
در هیدروسفالی فشار نرمال، معمولا تشخیص بسیار مشکل است، زیرا علائم آن ظریف‌تر هستند و به طور ناگهانی ظاهر نمی‌شوند.
درمان هیدروسفالی
در این بخش، در مورد درمان‌های هیدروسفالی مادرزادی و اکتسابی و درمان‌های هیدروسفالی با فشار نرمال به صورت جداگانه توضیح می‌دهیم.
درمان هیدروسفالی مادرزادی و اکتسابی
هر دو نوع هیدروسفالی نیاز به درمان فوری برای کاهش فشار بر روی مغز دارند. در غیر این صورت، خطر جدی آسیب به ساقه مغز که عملکرد تنفس و ضربان قلب را تنظیم می‌کند، وجود دارد.
شانت، وارد کردن یک سیستم زه‌کشی درون بدن از راه جراحی است. کتتر (یک لوله نازک با دریچه) در مغز قرار داده می‌شود تا مایع اضافی مغز را به بخش دیگری از بدن مثل شکم، حفره سینه و محفظه‌ای از قلب تخلیه کند. معمولا این تمام چیزی است که مورد نیاز است و هیچ درمان دیگری مورد نیاز نیست. بیماران مبتلا به هیدروسفالی معمولا باید برای بقیه عمر خود یک سیستم شانت داشته باشند. اگر شانت در بدن یک کودک قرار داده شود، ممکن است برای قرار دادن لوله بلندتر در هنگام رشد، نیاز به اعمال جراحی اضافی باشد.
در روش Ventriculostomy، جراح یک سوراخ در کف بطن مغز ایجاد می‌کند تا سیال اضافی به سمت پایه مغز جریان یابد. سپس جذب عادی در پایه مغز رخ می‌دهد. این روش گاهی اوقات وقتی جریان مایعات بین بطن‌ها مسدود می‌شود، انجام می‌شود.
درمان هیدروسفالی با فشار نرمال
در این نوع هیدروسفالی نیز ممکن است از شانت استفاده شود. با این حال، این شانت‌ها ممکن است برای برخی از بیماران مناسب نباشند. روش‌های دیگری نیز ممکن است مورد بررسی قرار گیرند تا در صورت امکان از آن‌ها استفاده شود:
- پونکسیون کمری: نمونه‌ای از مایع نخاعی از پایه ستون فقرات برداشته می‌شود. اگر این کار راه رفتن بیمار و یا توانایی‌های ذهنی او را بهبود بخشد، قرار دادن شانت نیز احتمالا به بهبود وضعیت بیمار کمک خواهد کرد.
- تست تزریق کمری: یک سوزن از طریق پوست قسمت پایین کمر، وارد ستون فقرات می‌شود. سپس زمانی که سیال به ستون فقرات تزریق می‌شود، اندازه‌گیری فشار مایع مغزی نخاعی انجام می‌شود. در نهایت، اگر فشار مایع مغزی نخاعی از خد معینی بالاتر باشد، بیماران از شانت استفاده خواهند کرد.
عوارض و مشکلات هیدروسفالی
شدت هیدروسفالی به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله زمانی که زمان و نحوه پیشرفت آن. اگر هیدروسفالی در زمانی که نوزاد به دنیا می‌آید پیشرفت کند، احتمال آسیب مغزی و ناتوانی‌های فیزیکی بیشتر خواهد بود. اگر موارد ابتلا خیلی شدید نباشند و درمان آن‌ها مناسب و سریع باشد، چشم‌انداز بسیار بهتر خواهد بود.
نوزادان مبتلا به هیدروسفالی مادرزادی ممکن است برخی آسیب‌های مغزی دائمی را تجربه کنند که می‌تواند منجر به عوارض طولانی‌مدت شود. مانند:
- محدود شدن دامنه توجه
- اوتیسم
- مشکلات یادگیری
- مشکلات هماهنگی جسمانی
- مشکلات مربوط به حافظه
- مشکلات گفتاری
- مشکلات بینایی
پیشگیری از هیدروسفالی
مراقبت‌های منظم بارداری می‌تواند به طور قابل‌توجهی خطر داشتن نوزاد نارس را کاهش دهد که همین مورد هم، خطر هیدروسفالی در نوزاد را کاهش می‌دهد. در مورد بیماری‌های عفونی، مطمئن شوید که تمام واکسن‌های خود را تزریق کرده‌اید و در تمام غربالگری‌هایی که به شما توصیه می‌شوند، شرکت کرده‌اید. مننژیت نیز یکی از علل شایع هیدروسفالی است. واکسیناسیون در برابر این عفونت برای برخی افراد توصیه می‌شود که در مورد لزوم آن باید با پزشک مشورت کرد.
جلوگیری از آسیب دیدن سر
هر بار سوار ماشین می‌شوید، کمربند ایمنی را ببندید. همچنین اطمینان حاصل کنید که کودکان هم کمربندشان را بسته‌اند. در حالت مستی و قرار داشتن تحت تاثیر الکل، هرگز نباید رانندگی کرد!
در موارد زیر، همواره باید از کلاه محافظ استفاده شود:
- موقع بیسبال یا کریکت
- موقع ورزش‌های رزمی
- موقع سوار شدن روی اسب، موتورسیکلت، دوچرخه، اسنوموبیل، اسکوتر، وسایل نقلیه این چنینی (هم راننده و هم مسافر)
- موقع ورزش‌های زمستانی مثل اسکی، اسکیت، اسکیت سواری یا اسکیت‌برد
در محل زندگی سالمندان نیز باید کارهای زیر انجام شود:
- میله‌های لباس باید در کنار وان حمام، دوش و یا توالت نصب شوند.
- افراد مسن باید از نظر فیزیکی فعال باشند تا اطمینان حاصل کنند که قدرت و تعادل قسمت پایین بدن کافی است (خطر سقوط و زمین خوردن را کاهش می‌دهد).
- نورپردازی در خانه به اندازه کافی روشن باشد.
- از حصیرهای بدون لغزش بر روی وان حمام و کف دوش استفاده شود.
منبع: MedicalNewsTosay
