می خواهیم درباره‌ی قسمتی از مغز صحبت کنیم که کمک می‌کند رانندگی کنیم، توپ پرتاب کنیم، در اتاق قدم بزنیم و همینطور چطور چشمانمان را حرکت دهیم و بهتر ببینیم. در این مقاله از تریتا می‌خواهیم درباره‌ی این عضو اسرار آمیز، یعنی «مخچه» بیشتر بدانیم و بررسی کنیم مخچه چیست؟ و چه وظایفی دارد. با ما همراه باشید.
مخچه چیست؟
مخچه یا مغز کوچک، بخش اعظم پشت مغز را شامل می‌شود که نزدیک ساقه‌ی مغز واقع شده است. این قسمت از مغز وظیفه‌ی هماهنگ کردن حرکات ارادی را به عهده دارد. همچنین مسئول بسیاری از عملکرد‌ها شامل مهارت‌های حرکتی مثل تعادل، هماهنگی و وضع بدن است.
مخچه کجا واقع شده است؟
مخچه دارای بزرگترین بخش از پشت مغز است و در بخش پشتی جمجه در زیر لوب‌های پس‌سری (occipital) و گیجگاهی (temporal) و پشت ساقه‌ی مغز واقع شده است.
وقتی به مغز نگاه می‌کنیم، مخچه بیشتر شبیه یک ساختار کوچک و جدا از مغز در زیر نیمکره‌های کورتکس مخ به نظر می‌رسد. مخچه شامل کورتکسی است که ماده‌ی سفید (white matter) و حفره‌ی پرشده با سیال را می‌پوشاند. همچنین مانند کورتکس مخ به دو نیم‌کره تقسیم می‌شود. ۲ بخش اصلی در مخچه وجود دارد:
- کورتکس مخچه‌ای: لایه‌ای شامل بافت چین خورده که بیشتر نورون‌های مخچه را شامل می‌شود.
- هسته‌ی مخچه‌ای: درونی ترین لایه‌ی مخچه که شامل سلول‌های عصبی است که اطلاعات مخچه را ردوبدل می‌کنند.
مخچه تنها ۱۰ درصد حجم مغز را شامل می‌شود در حالی که چیزی بین ۵۰ تا ۸۰ درصد نورون‌های مغز را دارا است.
استفاده‌ها و عملکرد مخچه
مخچه اطلاعات را از دیگر نواحی مغز و سیستم عصبی شامل ساقه‌ی مغز، نخاع و مخ دریافت می‌کند، این اطلاعات سپس توسط مخچه برای هماهنگ کردن و کنترل کردن حرکات ارادی استفاده می‌شود. وقتی صحبت از حرکت است، مخچه به مانند یک «مغز کوچک» می‌ماند و همانطور که نقش مهمی در هماهنگی، وضع بدن وتعادل دارد، در صحبت کردن و تعدادی از عملکرد‌های ذهنی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. مخچه دارای چندین عملکرد کلیدی است مثل:
- حفظ تعادل و وضعیت بدن
- عملکرد ذهنی
- حرکت
- مهارت‌های حرکتی
- بینایی
تاثیر مخچه بر فعالیت‌های بدن چیست؟
تعداد زیادی از عملکرد‌های بحرانی تحت تاثیر مخچه هستند، که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم:
- هماهنگ کردن حرکات ارادی بدن: حرکت، یک فرایند پیچیده است که نیازمند تعداد زیادی از گروه‌های عضلانی است که باهم کار می‌کنند، تصور کنید چه تعداد زیادی از گروه‌های عضلانی در فرایند‌های راه رفتن، دویدن یا پرتاب توپ درگیر می‌شوند! در حالی که تصور نمی‌شود مخچه آغازگر حرکت باشد، ولی به سازماندهی همه‌ی عملکرد‌های گروه‌های عضلانی درگیر در یک حرکت خاص کمک می‌کند، تا اطمینان حاصل شود که بدن قادر به ایجاد حرکتی هماهنگ شده و نرم است، و این حرکت چشم و حرکات مرتبط با صحبت کردن را نیز شامل می‌شود.
- عملکرد‌های ذهنی: محققین معتقدند که مخچه نقش مهمی در تفکر، شامل تحلیل زبان و خلق وخو، همینطور توجه، واکنش به ترس، لذت و یا پاسخ پاداش ایفا می‌کند.
- تعادل و وضع بدن: برای اینکه بفهمیم مخچه چه نقش مهمی ایفا می‌کند، خوب است نگاهی بیاندازیم به اینکه چه اتفاقی می‌افتد اگر عملکرد این بخش مختل شود؛ برای مثال، مصرف الکل تاثیر آنی روی مخچه دارد و اختلال در حرکت و هماهنگی حرکات را منجر می‌شود. کسانی که به شدت با الکل مسموم شده باشند، ممکن است حتی نتوانند روی یک خط صاف راه بروند یا اگر از آن‌ها بخواهید بینی خودشان را لمس کنند نتوانند!
- مهارت‌های حرکتی: زمانی که شما یک مهارت جدید مثل دوچرخه سواری یا ضربه به توپ بیس بال را یاد می‌گیرید، وارد مرحله‌ی «آموزش و خطا» می‌شوید؛ هنگامی که بتوانید مهارت‌های حرکتی خود را به طور دقیق تنظیم کنید، در نهایت قادر خواهید بود بهتر آن مهارت را به اجرا درآورید، و در نهایت کل حرکت را یکپارچه انجام دهید.
پس مخچه نقش مهمی در فرایند یادگیری مهارت‌های حرکتی ایفا می‌کند.
علل آسیب به مخچه چیست؟
آسیب به مخچه یا به اتصالات آن با دیگر قسمت‌های سیستم عصبی، می‌تواند در اثر ضربه، وضعیت‌های پزشکی، مصرف دارو یا عوامل دیگر باشد، شامل:
- اختلال مصرف الکل
- تومور مغزی
- آسیب به سر
- بیماری Huntingtone
- آلودگی
- مسمومیت با سرب یا جیوه
- داروها، مثل بنزودیازپین‌ها ( benzodiazepins) و باربیتورات (barbiturate)
- ام اس
- اختلال پارکینسون
- سکته
وضعیت‌هایی که مخچه را تحت تاثیر قرار می‌دهند:
زمانی که مخچه شما آسیب می‌بیند، سلول‌های عصبی تجزیه شده و می‌میرند و می‌توانند باعث موارد زیر شوند:
- آتاکسی (Ataxia): از دست دادن کنترل بر روی حرکات ارادی
- اختلالات شناختی: کاهش هوشیاری در عملکرد‌های مغزی مثل تفکر، یادگیری، حافظه و تمرکز
- دیستونی (Dystonia): انقباض غیر ارادی عضلات که به صورت طبیعی در هماهنگی باهم کار می‌کنند، در نتیجه بدن در وضعیتی غیرعادی و بعضا دردناک نگه داشته می‌شود
- لرزش (Thremors): انقباض غیرارادی و ریتمیک در عضلات که می‌تواند باعث لرزش در دست‌ها، پا‌ها، سرو یا تار‌های صوتی شوند
- راه رفتن ناپایدار (unsteady gait): راه رفتن نامنظم و بی‌قاعده (شخصی با این اختلال، ممکن است شبیه افراد مست به نظر برسد حتی اگر اینطور نباشد!)
- سرگیجه: گیجی و احساس چرخیدن و تاب خوردن که معمولا با مشکلات تعادل، حالت تهوع و استفراغ، سردرد و یا مشکل شنوایی همراه است.
آتاکسی (Ataxia) چیست؟
نشانه‌ی اصلی اختلال عملکرد در مخچه، آتاکسی است. آتاکسی از دست دادن هماهنگی و کنترل روی عضلات است، مشکلات اساسی و زیر بنایی در مخچه، مثل ویروس یا تومور مغزی، می‌توانند باعث ایجاد این نشانه‌ها شوند. از دست دادن هماهنگی معمولا اولین نشانه‌ی آتاکسی است، و مشکلات صحبت کردن هم به دنبالش پدیدار می‌شوند. برخی نشانه‌های دیگر:
- تاری دید
- مشکلات بلع
- خستگی
- دشواری در کنترل عضلات خاص
- تغییر خلق و خو و رفتار
عامل‌های مختلفی می‌توانند باعث ایجاد آتاکسی شوند، شامل:
- ژنتیک
- سموم آسیب رساننده به مغز
- سکته
- آبله مرغان و آلودگی‌های ویروسی دیگر
در برخی موارد که علت بنیادین قابل درمان است، این بیماری قابل برگشت است، ولی در موارد دیگر راه حلی وجود ندارد
ناهنجاری‌های آتاکسی
ناهنجاری‌های آتاکسی وضعیت‌های انحطاطی هستند که می‌توانند منشاء ژنتیکی یا فردی داشته باشند.
آتاکسی ارثی
یک جهش ژنتیکی می‌تواند باعث آتاکسی ژنتیکی یا ارثی شود (چندین نوع از جهش‌ها وجود دارند)، این ناهنجاری‌ها بسیار نادر هستند، حتی معمول ترین نوع آن، Friedreich Ataxia، روی ۱ نفر از ۴۰۰۰۰ نفر اثر می‌گذارد. پزشک Friedreich Ataxia را بعد از رد کردن گستره زیادی از دیگر علت‌ها تشخیص می‌دهد، البته آزمایش ژنتیک هم می‌تواند آن را تشخیص دهد، که معمولا در کودکی ظاهر می‌شود.
آتاکسی فردی
آتاکسی فردی، گروهی از ناهنجاری‌های انحطاطی حرکتی است که در آن هیچ شواهدی از پیش زمینه ارثی یافت نشود. این حالت معمولا به آهستگی رشد می‌کند و می‌تواند به آتروفی چندین سیستم توسعه یابد. این حالت طیف زیادی از نشانه‌هارا پدیدار می‌کند، شامل:
- غش کردن
- مشکلات مربوط به ضربان قلب
- اختلال در عملکرد نعوظ
- بی‌اختیاری در کنترل مثانه
این ناهنجاری‌ها معمولا با گذشت زمان بدتر می‌شوند، هیچ درمان یا تسکین مشخصی برای برطرف کردن این نشانه‌ها وجود ندارد، به جز حالتی که علت آتاکسی کمبود ویتامین E می‌باشد. وسایل زیادی وجود دارند که می‌توانند به افراد با آتاکسی غیر قابل برگشت کمک کنند، مثل: عصا‌ها و کامپیوتر‌های مخصوص برای کمک به حرکت، صحبت کردن و کنترل کردن عضله‌ای خاص.
آتاکسی ایجاد شده توسط سموم
مخچه نسبت به سموم از جمله الکل و برخی نسخه‌های دارویی آسیب پذیر است، این سموم به سلول‌های عصبی موجود در مخچه آسیب می‌رسانند و منجر به آتاکسی می‌شوند.برخی از این سموم عبارتند از:
- الکل
- داروها، به ویژه باربیتورات (Barbiturates) و بنزودیازپین‌ها (Benzodiazepines)
- فلزات سنگین مثل سرب و جیوه
- حلّال‌ها، مثل تینر رنگ
درمان و مدت زمان احیا، به نوع سم و وسعت آسیب مغزی بستگی دارد.
آتاکسی ویروسی
ویروس هم می‌تواند باعث آتاکسی شود، این ناهنجاری «آتاکسی حاد مغزی» نام دارد و بیشتر در بچه‌ها شایع است و همچنین یکی از عوارض نادر آبله مرغان است. دیگر ویروس‌های مرتبط با آتاکسی حاد مغزی عبارتند از:
- HIV
- بیماری لایم (lyme)
- آلودگی باکتریایی
هیچ درمانی برای اتاکسی ویروسی وجود ندارد. معمولا چند ماه بعد از اتمام آلودگی ویروسی، برطرف می‌شود.
آتاکسی ایجاد شده توسط سکته
سکته، لخته خون یا خون‌ریزی در یکی از قسمت‌های مغز است. مخچه نسبت به مخ مکان نا‌معمول تری برای بروز سکته است، ولی باز هم احتمال رخ دادن وجود دارد. لخته یا خون‌ریزی در مخچه می‌تواند موارد زیر را ایجاد کند:
- آتاکسی (Ataxia)
- سردرد
- سرگیجه
- حالت تهوع
- استفراغ
درمان اثرات سکته می‌تواند آتاکسی را برطرف کند. درمان حرفه‌ای و فیزیوتراپی می‌تواند به مدیریت هرگونه آسیب دائمی کمک کند.
تومور مخچه چیست؟
تومور‌ها سلول‌های غیرعادی هستند که می‌توانند در مغز رشد کنند یا به قسمت‌های دیگر بدن منتقل شوند. این تومور‌ها می‌توانند خوش‌خیم باشند و در سراسر بدن پخش نشوند، اما تومور‌های بدخیم رشد می‌کنند و گسترش پیدا می‌کنند و منجر به سرطان می‌شوند. نشانه‌های وجود تومور در مخچه:
- سردرد
- استفراغ بدون حالت تهوع
- آتاکسی (Ataxia)
- مشکلات موجود درهمانگی
تشخیص و درمان براساس سن، وضع کلی سلامت فرد، دوره‌ی بیماری، چشم انداز بالقوه و بسیاری عوامل دیگر، متفاوت می‌باشد.
راه پیشگیری از بیماری‌های مخچه نظیر آتاکسی و مراقبت از آن چیست؟
حفظ کردن سلامت کلی مغز، بهترین راه برای جلوگیری از آسیب به مخچه است. کاهش ریسک سکته، آسیب مغزی و قرار گرفتن در برابر سموم می‌تواند از بعضی شکل‌های آتاکسی پیشگیری کند:
- ترک سیگار: سیگار با تنگ کردن عروق خونی و بالا بردن فشار خون خطر سکته را افزایش می‌دهد.
- قطع کردن مصرف الکل: مصرف مقدار زیاد الکل می‌تواند مخچه آسیب برساند و همچنین فشار خون را بالا می‌برد که ریسک سکته را افزایش می‌دهد.
- ورزش: فعالیت فیزیکی منظم برای قلب و عروق مفید است و همچنین خطر سکته را کاهش می‌دهد.
در پایان، مراقب رفتار‌های کوچک و به ظاهر کم اهمیت خودمان باشیم، ممکن است اثرات جبران ناپذیر و سنگینی بر روی سلامتیِ گران قیمت‌مان داشته باشند!
منابع:MedicalNewsToday ،VeryWellMind
خوب بود
بد نبود