مغز استخوان یک ماده اسفنجی درون استخوان است. اگر مغز استخوان سالم باشد، بدن می‌تواند در آن سلول‌های خونی را بسازد و ذخیره ذخیره کند. پیوند مغز استخوان نیز، روشی است که برای جایگزین کردن مغز استخوان آسیب‌دیده و یا بیمار مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مقاله در مورد پیوند مغز استخوان صحبت می‌شود.
پیوند مغز استخوان چیست؟
مبدا سلول‌های خونی، سلول‌های بسیار جوانی به نام سلول‌های بنیادی خون‌ساز هستند. بعد از اینکه این سلول‌ها به بلوغ می‌رسند، از مغز استخوان خارج می‌شوند و وارد خون می‌شوند. پیوند مغز استخوان، پیوند سلول بنیادی نیز نامیده می‌شود.
مغز استخوان آسیب‌دیده، سلول‌های خونی بسیار کمی تولید می‌کند و سلول‌های آن برای سیستم ایمنی کافی نیست. انجام پیوند می‌تواند بیماری‌های خاص و یا برخی از انواع سرطان را درمان کند. البته این پیوند، دوران ریکاوری طولانی‌ای دارد و عوارض و خطرات جانبی نیز با خود به همراه می‌آورد. در هر حال برای آگاهی بیشتر از مزایا و معایب پیوند مغز استخوان، باید با پزشک متخصص مشورت کرد.
چرا پیوند مغز استخوان انجام می‌شود؟
مغز استخوان شما، سلول‌های بنیادی خون‌ساز شما را نگهداری می‌کند. این سلول‌های جوان رشد می‌کنند تا به یکی از موارد زیر تبدیل شوند:
- گلبول‌های قرمز خون، که اکسیژن را در تمام بدن حمل می‌کنند.
- گلبول‌های سفید، که به سیستم ایمنی کمک می‌کنند.
- پلاکت‌ها، که باعث لخته شدن خون می‌شوند.
پیوند مغز استخوان ممکن است:
- سلول‌های بنیادی‌ای که شیمی‌درمانی برای درمان سرطان نابود شده‌اند را جایگزین کند:
- مغز استخوان بیماری که نمی‌تواند سلول‌های بنیادی خودش را بسازد را جایگزین کند.
- سلول‌های فرد اهداکننده را برای کمک با پیدا کردن و از بین سلول‌های سرطانی به بدن اضافه کند.
در مواقع زیر، ممکن است به پیوند مغز استخوان احتیاج باشد:
- سرطان حاد و یا مزمن
- لنفوم هوچکین یا غیر هوچکین
- والدنستروم ماکروگلوبولینمی
- مولتیپل میلوما (میلوم متعدد)
- کم‌خونی آپلاستیک
- آمیلوئیدوز
- میلوفیبروز
- اختلالات تکثیر سلولی
- تومورهای سلول زایا
- سارکوم (چنگار گوشتی)
- بعضی از بیماری‌های خود ایمنی مثل لوپوس
- بعد از برخی درمان‌های سرطان، مانند دوزهای بالای شیمی‌درمانی و یا پرتو درمانی
انواع پیوند مغز استخوان
دو نوع اصلی پیوند مغز استخوان وجود دارد:
- پیوند از بدن خود بیمار یا اتولوگ (Autologous): در این نوع، تیم پزشکی سلول‌های بنیادی را از مغز استخوان یا خون خود بیمار جمع‌آوری می‌کند و زمانی که بیمار تحت درمان سرطان قرار می‌گیرد، آن‌ها را نگهداری می‌کنند. سپس سلول‌های بنیادی را وارد جریان خون می‌کنند. این سلول‌ها به مغز استخوان بیمار می‌روند و تکثیر می‌شوند تا به آن کمک کنند دوباره سلول‌های بنیادی سالم بسازد.
- آلوژنئیک (Allogeneic): بعد از درمان سرطان، بیمار سلول‌های بنیادی را از فردی دریافت می‌کند که مغز استخوان او تا حد زیادی با مغز استخوان بیمار مطابقت دارد. این شخص ممکن است یک عضو نزدیک از خانواده، مانند والدین یا خواهر و برادر، یا فردی از لیست اهدا کنندگان باشد. اگر اهداکننده خواهر یا برادر همسان (در دوقلوها) باشد که نوع بافت وی دقیقا مشابه نوع بافت بیمار است، به آن پیوند سینژنیک گفته می‌شود. همچنین، پزشکان می‌توانند از سلول‌های بنیادی خون در بندناف نوزاد هم استفاده کنند.
آماده شدن برای عمل پیوند مغز استخوان
اینکه از کدام نوع پیوند مغز استخوان برای یک بیمار استفاده شود، به نظر تیم پزشکی معالج وی بستگی دارد. آن‌ها معاینات فیزیکی لازم را انجام می‌دهند و خون بیمار را نیز بررسی می‌کنند. همچنین، آن‌ها لازم دارند تا از نحوه عملکرد قلب، ریه‌ها، کبد و دیگر اعضا نیز آگاه شوند.
اگر انجام دادن پیوند، انتخاب خوبی به نظر برسد، آن‌ها با بیمار در مورد روش مورد استفاده صحبت خواهند کرد و به او خواهند گفت که باید انتظار چه چیزی را داشته باشد.
در نهایت چند روز قبل از پیوند، بیمار به بیمارستان منتقل خواهد شد و یک لوله به نام کتتر سیاهرگ مرکزی، به یک سیاهرگ درون قفسه سینه وی متصل خواهد شد. تیم پزشکی از این لوله برای گرفتن خون و دادن دارو به بیمار استفاده می‌کنند. این لوله تا بعد از سپری شدن مراحل درمان، در آن‌جا خواهد ماند.
جمع‌آوری سلول‌های کامل برای پیوند اتولوگ مغز استخوان
ممکن است پزشک از یک سوزن بلند برای برداشتن سلول‌های بنیادی از مغز استخوان ران بیمار استفاده کند. این کار در اتاق عمل تحت بی‌هوشی عمومی انجام می‌شود، که به این معنی است که بیمار در خواب است و چیزی احساس نمی‌کند. این روش ۱ یا ۲ ساعت طول می‌کشد. بیمار می‌تواند همان روز یا یک روز بعد مرخص شود و به خانه بازگردد، هرچند ممکن است تا چند روز،احساس ضعف و درد داشته باشد.
علاوه بر این، پزشکان می‌توانند به طور مستقیم، سلول‌ها را با روشی به نام آفرزیس از خون بیمار برداشت کنند. بیمار باید دارویی به نام فیلگراستیم دریافت کند. این دارو، مغز استخوان را برای ساختن و آزاد کردن تعداد زیادی از سلول‌های بنیادی تحریک می‌کند. سپس، تیم پزشکی، خون را از یک رگ در بازوی بیمار می‌گیرد و آن را از ماشینی که سلول‌های بنیادی را از هم جدا می‌کند، عبور می‌دهد. سلول‌های دیگر نیز، به جریان خون بیمار باز می‌گردند. آفرزیس یک روش سرپایی است، یعنی بیمار مجبور نخواهد بود در بیمارستان بماند و معمولا ۲ تا ۴ ساعت نیز طول می‌کشد.
جمع‌آوری سلول‌ها برای پیوند آلوژنئیک مغز استخوان
در این روش، بیمار با فردی که پروتئین‌های یکسانی در گلبول‌های سفید خود دارد، مطابقت داده می‌شود. این پروتئین‌ها HLA نامیده می‌شود و چیزی است که در بین اعضای خانواده یکسان است. اهداکننده، چه با بیمار خویشاوند باشد و چه غریبه، همان فرآیند قبلی را برای جمع‌آوری سلول‌های بنیادی طی خواهد کرد. اگر والدین تصمیم بگیرند که سلول‌ها را از خون بندناف نوزاد اهدا کنند، آن‌ها در بدو تولد، بعد از این که بندناف محکم و بریده شود، جمع‌آوری خواهند شد.
روند پیوند چگونه است؟
کار با فرایندی به نام شرطی‌سازی شروع می‌شود. این کار معمولا شامل دوز بالایی از شیمی‌درمانی، شاید با اشعه، برای حدود ۱۰ روز است. این وضعیت برای افراد مختلف، متفاوت است و براساس سلامت کلی و شرایط درمان آن‌ها است. شرطی‌سازی، فضا را برای رشد سلول‌های جدید در مغز استخوان بیمار باز می‌کند. همچنین به طور خلاصه سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌کند تا بدن را از مبارزه با سلول‌های جدید باز دارد. عوارض جانبی شرطی‌سازی ممکن است شامل این موارد باشد:
- زخم دهان
- حالت تهوع و استفراغ
- مشکل در خوردن غذا
- ریزش مو
- مشکلات تنفسی یا مشکلات ریوی
- یائسگی زودرس
- مشکلات باروری
بعد از چند روز استراحت، بیمار سلول‌های بنیادی جدید خون را از طریق کاتتر ورید مرکزی دریافت خواهد کرد. احتمالا بیمار در این مرحله به هوش می‌آید، اما نباید درد داشته باشد. هنگامی که سلول‌های جدید به مغز استخوان بیمار می‌رسند، به گلبول‌های قرمز و سفید خون و پلاکت‌ها تبدیل می‌شوند. این فرآیند، که پیوند نام دارد، می‌تواند ۲ تا ۴ هفته طول بکشد.
روند بازیابی بعد از پیوند
روند بهبودی برای همه افراد متفاوت است، اما احتمالا بیمار چند هفته را در بیمارستان خواهد گذراند. سیستم ایمنی بدن او ضعیف خواهد بود، بنابراین برای جلوگیری از عفونت دارو مصرف خواهد کرد. همچنین ممکن است به تزریق خون هم نیاز داشته باشد.
در چند هفته اول، پزشکان اغلب خون بیمار را مورد آزمایش قرار می‌دهند تا پیوند را بررسی کنند. آن‌ها همچنین ممکن است یک نمونه کوچک از مغز استخوان بیمار را برای این کار بردارند. معمولا بعد از داشتن معیارهای خاصی از جمله شمارش سلول‌های خونی مشخص و عدم تب به مدت ۲ روز، بیمار می‌تواند بیمارستان را ترک کند. همچنین باید کسی را در خانه داشته باشد که بتواند از او مراقبت کند. می‌تواند یک سال یا بیشتر طول بکشد تا سیستم ایمنی بدن بیمار، بعد از پیوند بهبود پیدا کند. در این میان، بیمار باید اغلب به پزشک خود مراجعه کند و برای جلوگیری از عفونت و بیماری «پیوند در برابر میزبان» به مصرف دارو ادامه دهد. این بیماری، مربوط به این زمانی است که سلول‌های جدید به سلول‌های بدن حمله می‌کنند.
ممکن است تیم پزشکی، توصیه کند که به متخصص تغذیه نیز مراجعه کنید. آن‌ها می‌توانند با بیمار کار کنند تا یک برنامه غذایی مناسب تهیه شود که به جلوگیری از عفونت و سالم نگه داشتن بیمار کمک کند. مثلا ممکن است به بیمار توصیه‌های زیر را داشته باشند.
- انتخاب کردن غذاها یا مکمل‌هایی که مواد مغذی را تامین می‌کنند.
- جلوگیری از مصرف غذهایی که خطر بیشتری از بیماری‌های ناشی از غذا را با خود به همراه دارند.
- محدود کردن سدیم
- اجتناب از مصرف الکل
- پیروی از دستورالعمل‌های ایمنی غذایی
به احتمال زیاد، فردی که پیوند انجام داده است تا مدتی قادر نخواهد بود به سر کار بازگردد. پزشک نیز برخی از تغییراتی که باید در سبک زندگی وی اعمال شود را گوشزد خواهد کرد:
- محدود کردن زمان قرارگیری در معرض نور خورشید. زیرا پوست بسیار حساس‌تر است.
- اجتناب از انجام پیرسینگ یا تتو
- مراقبت برای جلوگیری از وقوع پوسیدگی
- تمیز نگه داشتن خانه
- عدم مصرف تنباکو
خطرات پیوند مغز استخوان
پیوند مغز استخوان می‌تواند عوارضی داشته باشد. مانند:
- خون‌ریزی
- عفونت
- شمارش کم سلول‌های خونی
- جوش‌های پوستی
- اسهال
- مشکلات باروری
- آب مروارید
- اسپاسم عضلانی یا گرفتگی پا
- بی‌حسی در دست و پا
- التهاب دردناک در دهان و دستگاه گوارش
- مشکل کبد یا کلیه
- مشکلات تنفسی
- آسیب به اعضا
همچنین، پیوند می‌تواند احتمال اینکه دچار شدن به سرطان دیگری را نیز افزایش دهد. هرچند این مساله نادر است، اما برخی از این مشکلات می‌توانند کشنده باشند.
اگر پیوند انجام شود. باید مراقب علائم پیوند در برابر میزبان بود. مانند:
- زخم یا تاول
- ناراحتی معده یا تغییر اشتها
- اسهال
- نفخ یا وجو داشتن خون در مدفوع
- زردی پوست و تیره شدن رنگ مدفوع
بیماری پیوند در برابر میزبان، می‌تواند به یک مشکل طولانی‌مدت تبدیل شود. اگر این اتفاق بیفتد، ممکن است علائم زیر برای بیمار به وجود بیایند:
- خشکی چشم
- درد مفاصل
- زخم دهان
- سرفه‌ای که رفع نمی‌شود.
- مشکل در تنفس
- تحریک اعضای تناسلی
چشم‌انداز
پزشک در مورد اینکه چه چیزهایی باعث می‌شود تا بتوان پیوند را موفقیت‌آمیز تلقی کرد، با بیمار صحبت خواهد کرد. این موارد می‌تواند شامل شمارش خون باشد که باید به که به سطوح ایمن بازگشته باشد و یا وضعیتی باشد که در آن بیماری به کنترل درآمده است. موفقیت پیوند مغز استخوان به چیزهای زیادی از جمله موارد زیر بستگی دارد:
- سن
- سلامت کلی بیمار
- نوع جراحی
- نحوه تاثیر پیوند بر بیماری
- چگونگی تحمل برخی روش‌ها و درمان‌ها توسط بیمار
- عوارض و مشکلاتی که برای بیمار به وجود می‌آید.
انجام پیوند، تونسته هزاران نفر را از بیماری خود نجات دهد و پزشکان نیز راه‌های جدیدی را برای بهتر کردن آن‌ها پیدا می‌کنند. اگر پس از پیوند، بیمار با استرس و یا مسائل عاطفی دست و پنجه نرم می‌کند، لازم است با پزشک و یا یک مددکار اجتماعی صحبت کند.
منبع: WebMD
