درد خیالی چیست؟ | Phantom Pain | آشنایی با احساس درد پس از نقص عضوزمان مطالعه ۱۰ دقیقه

درد خیالی (Phantom Pain) چیست؟

اولین سوالی که شاید برایتان مطرح شده باشد، این است که درد خیالی چیست؟ درد خیالی (Phantom Pain)، دردی است که از سوی عضوی از بدن که دیگر وجود ندارد، احساس می‌شود. پزشکان، زمانی معتقد بودند که این پدیده که پس از قطع عضو رخ می‌دهد، یک مشکل روانی است، اما اکنون متخصصان بر این باور هستند که این احساسات واقعی، از نخاع و مغز سرچشمه می‌گیرند. ​بیشتر افرادی که تجربه نقص عضو داشته‌اند، گزارش می‌دهند که گاهی اوقات حس می‌کنند عضو قطع‌ شده هنوز وجود دارد. این پدیده بدون درد، با عنوان «احساس اندام خیالی» (Phantom Limb Sensation) شناخته می‌شود و با درد خیالی تفاوت دارد. ​برای بعضی از افراد، درد خیالی به مرور زمان بدون انجام هیچ‌ درمانی بهتر می‌شود. اما برای برخی دیگر، کنار آمدن با درد خیالی می‌تواند چالش برانگیز باشد. شما و پزشکتان می‌توانید با همکاری یکدیگر و با استفاده از دارو و درمان‌های مربوطه به طور موثری درد خیالی را بهبود ببخشید.

علائم و نشانه‌های درد خیالی چیست؟

ویژگی‌های درد خیالی عبارتند از:

• معمولا یک هفته پس از قطع عصو به وجود می‌آید. هر چند ممکن است شروع آن تا چند ماه هم به تاخیر بیفتد.
• دردی خیالی، گاهی احساس می‌شود و دوباره ناپدید می‌شود. گاهی هم به طور مستمر وجود دارد.
• احساس کردن علائمی که بر روی قسمتی از دور قسمت قطع شده‌ی بدن اثر می‌گذارند. مثلا احساس کردن درد در قسمت پایینی پای قطع شده.
• احساس کردن دردی که می‌توان آن را مانند تیر خوردن، چاقو زدن، سوزنی شدن، خرد شدن، زق‌زق کردن و یا سوختن نامید.

علت به وجود آمدن درد خیالی (Phantom Pain) چیست؟

اگرچه علت دقیق درد خیالی مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد این احساس از نخاع و مغز ناشی می‌شود. در طول اسکن‌های تصویربرداری مانند تصویربرداری تشدید مغناطیسی (‏MRI) ‏یا توموگرافی با انتشار پوزیترون (‏PET)، زمانی که فرد درد خیالی را احساس می‌کند، فعالیت ‏بخش‌هایی از مغز که به طور عصب‌شناختی به اعصاب عضو قطع‌شده متصل بوده‌اند، نمایان می‌شود.

بسیاری از کارشناسان بر این باورند که یکی از دلایلی که می‌توان برای درد خیالی ذکر کرد، این است که ممکن است علت درد خیالی، تا حدی به پاسخ به سیگنال‌های ترکیبی مغز مربوط باشد. بعد از قطع عضو، قسمت‌هایی از نخاع و مغز ورودی عضو از دست رفته را از دست می‌دهند و به روش‌های غیرقابل‌پیش‌بینی‌ای با این موضوع سازگار می‌شوند. نتیجه می‌تواند اساسی‌ترین پیام بدن را مبنی بر این که چیزی درست نیست، تحریک کند و این پیام همان درد است.

همچنین برخی مطالعات نشان می‌دهند که بعد از قطع عضو، ممکن است مغز آن بخش از مدار حسی بدن را که مربوط به عضو قطع شده است را به بخش دیگری از بدن اختصاص دهد. به عبارت دیگر، به دلیل اینکه عضو از دست رفته، دیگر قادر به دریافت اطلاعات حسی نیست، اطلاعات به جای دیگری از بدن ارجاع داده می‌شود. ​مثلا اطلاعات حسی مربوط به دست نقص شده به گونه فرستاده می‌شود. بنابراین وقتی گونه لمس می‌شود، مثل این است که دست قطع شده نیز لمس می‌شود و نتیجه‌ی آن، به وجود آمدن احساس درد خواهد بود. ​

اعتقاد بر این است که عوامل دیگری نیز در به وجود آمدن درد خیالی دخیل هستند؛ از جمله آسیب دیدن انتهای برخی از نورون‌ها، زخم شدن بافت در محل قطع عضو و به یاد آوردن خاطره‌ی درد فیزیکی در ناحیه‌ی قطع شده پیش از انجام قطع عضو. همچنین به کارگیری پروتز ضعیفی که به خوبی در جای خود قرار نگیرد نیز ممکن است باعث درد شود، اگرچه این درد، معمولا به عنوان «درد در عضو باقیمانده» (Residual limb pain) در نظر گرفته می‌شود.

عوامل خطر درد خیالی (Phantom Pain) چیست؟

همه‌ی کسانی که دچار نقص عضو می‌شوند، درد خیالی را تجربه نمی‌کنند. برخی از عواملی که امکان تجربه کردن این درد را افزایش می‌دهند عبارتند از:

• درد قبل از قطع عضو: برخی محققان دریافته اند که افرادی که قبل از قطع عضو دچار درد در یک عضو بوده‌اند، احتمالا بعد از قطع عضو  نیز دچار درد خواهند شد. این ممکن است به این دلیل باشد که درد در خافظه‌ی مغز باقی می‌ماند و حتی پس از قطع عضو نیز؛ به ارسال سیگنال‌های درد ادامه می‌دهد.
• درد در عضو باقیمانده: افرادی که درد مداومی در بخش باقیمانده اندام خود حس می‌کنند، معمولا درد خیالی نیز دارند. احساس درد در قسمت باقیمانده‌ی عضو از دست رفته، می‌تواند ناشی از رشد غیرطبیعی در انتهای عصب آسیب‌دیده (‏نوروما) ‏باشد که اغلب منجر به احساس درد می‌شود.

راه پیشگیری از بروز درد خیالی (Phantom Pain) چیست؟

از آنجا که احتمال ایجاد درد خیالی برای افرادی که قبل از قطع عضو، دردی را در عضو خود تجربه کرده‌اند، بیشتر است، برخی پزشکان استفاده از بی‌حسی‌های منطقه‌ای (‏بی‌حسی نخاعی یا اپیدورال)‏ را در ساعات یا روزهای منتهی به عمل قطع عضو توصیه می‌کنند. این کار ممکن است درد را بلافاصله بعد از عمل جراحی کاهش دهد و احتمال به وجود آمدن درد پایدار در عضو خیالی را پایین بیاورد.

نحوه درمان درد خیالی (Phantom Pain) چیست؟

پیدا کردن درمان برای تسکین درد خیالی می‌تواند دشوار باشد. پزشکان معمولا با درمان را دارو شروع می‌کنند و سپس ممکن است درمان‌های غیر تهاجمی مثل طب سوزنی هم به کار گرفته شوند. ​گزینه‌های تهاجمی‌تر برای درمان، دستگاه‌های تزریقی و ایمپلنت‌ها هستند. جراحی هم تنها به عنوان آخرین راه‌حل انجام می‌شود.

داروها

اگرچه هیچ دارویی به طور خاص برای درد خیالی وجود ندارد، اما برخی از داروهایی که برای درمان شرایط دیگر طراحی شده‌اند، در تسکین درد خیالی مفید واقع شده‌اند. هیچ دارویی برای همه افراد موثر نیست و همه از  یک داروی خاص سود نمی‌برند. بنابراین ممکن است لازم باشد داروهای مختلف را امتحان کنید تا دارویی را پیدا کنید که برای شما کارساز باشد. داروهایی که برای درمان درد خیالی به کار می‌روند عبارتند از:

• داروهای مسکن: استامینوفن، ایبوپروفن ‏و ناپروکسن سدیم (‏ALve)‏ ممکن است درد خیالی را تسکین دهند. این داروها را فقط با دستور پزشک مصرف کنید زیرا استفاده بیش از حد آن‌ها می‌تواند باعث عوارض جانبی جدی مثل خونریزی معده شود.
• داروهای ضدافسردگی: داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای می‌توانند درد ناشی از اعصاب آسیب‌دیده را تسکین دهند. مثال‌ها عبارتند از آمی تریپتیلین، نورتریپتیلین و ترامادول. عوارض جانبی احتمالی عبارتند از خواب‌آلودگی، خشکی دهان و تاری دید.
• داروهای ضدتشنج: داروهای صرع مانند گاباپنتین (‏گریسی، نئورونتین)‏و پرگابالین (‏لیریکا)‏ممکن است برای درمان درد عصبی مورد استفاده قرار گیرند. عوارض جانبی ممکن است شامل گیجی، خواب‌آلودگی و تغییرات خلقی باشد.
• مخدرها: داروهای اوپوئیدی مثل کدئین و مورفین می‌توانند یک گزینه‌ی حل مشکل برای برخی از افراد باشند. استفاده از آن‌ها در دوزهای مناسب تحت نظر پزشک، می‌تواند به کنترل درد خیالی کمک کنند. با این حال اگر شما سابقه‌ی سوء‌مصرف مواد مخدر را داشته باشید، ممکن است نتوانید از آن‌ها استفاده کنید. حتی اگر سابقه‌ی سوء‌مصرف هم نداشته باشید، مصرف این مواد می‌تواند عوارض جانبی مثل یبوست، تهوع و استفراغ را به همراه داشته باشید. نکته‌ی قابل توجه در مورد این مواد، این است که حتما و حتما باید در دوزهای درمانی و تحت نظر پزشک مورد استفاده قرار گیرند. لذا از مصرف خودسرانه‌ی آن‌ها عمیقا اجتناب کنید!
• آنتاگونیست‌های گیرنده N-متیل-d-آسپارتات (‏NMDA)‏: این دسته از داروهای بی‌هوشی با اتصال به گیرنده‌های NMDA در سلول‌های عصبی مغز و مسدود کردن فعالیت گلوتامات کار می‌کنند. گلوتامات، پروتئینی است که نقش بزرگی در انتقال سیگنال‌های عصبی ایفا می‌کند. در مطالعات انجام شده، کتامین و دکسترومتورفان که از آنتاگونیست‌های گیرنده NMDA هستند، به تسکین درد خیالی کمک کردند. عوارض جانبی کتامین شامل آرام‌بخشی خفیف، توهم و یا از دست دادن هوشیاری است و هیچ عارضه جانبی از استفاده از دکسترومتورفان گزارش نشده است..

درمان‌های پزشکی

همانند داروها، درمان درد خیالی با درمان‌های غیر تهاجمی موضوع آزمایش و مشاهده است. تکنیک‌های زیر ممکن است درد خیالی را برای برخی افراد تسکین دهد:

• جعبه آینه: این دستگاه شامل آینه‌هایی است که باعث می‌شود اینطور به نظر بیاید که عضو قطع‌ شده وچود دارد. جعبه آینه دو ورودی دارد. یکی برای عضو سالم و دیگری برای عضو دیگر. با وارد شدن به جعبه، فرد حرکات متقارنی را انجام می‌دهد؛ در حالی که نگاه می‌کند دست و پای سالم حرکت می‌کند و تصور می‌کند که واقعا حرکت دست و پای از دست رفته را مشاهده می‌کند. برخی مطالعات، یافته‌اند که این تمرین ممکن است به تسکین درد خیالی کمک کند.
• طب سوزنی: موسسات سلامتی در آمریکا یافته‌اند که طب سوزنی می‌تواند برخی از انواع دردهای مزمن را تسکین دهد. در طب سوزنی، پزشک سوزن‌های استیل ضد زنگ بسیار ریز و استریل را در نقاط ویژه‌ای از بدن به پوست وارد می‌کند. به طور کلی، وقتی طب سوزنی به درستی انجام شود، ایمن در نظر گرفته می‌شود.
• تحریک مغناطیسی مکرر داخل جمجمه‌ای (Repetitive transcranial magnetic stimulation) یا ‏rTMS: این روش درمانی از یک سیم‌پیچ الکترومغناطیسی که بر روی پیشانی قرار گرفته‌ است استفاده می‌کند. پالس‌های کوتاه از طریق سیم‌پیچ به مغز فرستاده می‌شوند و باعث ایجاد جریان‌های الکتریکی کوچک در اعصابی که در ناحیه مورد هدف مغز واقع شده‌اند، می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهند که این درمان می‌تواند برای درد خیالی مفید باشد، اگرچه هنوز به طور خاص برای این وضعیت تایید نشده است. میدان مغناطیسی به کار رفته در این درمان، شبیه به میدان مغناطیسی است که در اسکن‌های MRI استفاده می‌شود. عوارض جانبی این درمان ممکن است سردرد خفیف و یا سبکی سر باشد.
• تحریک طناب نخاعی: پزشک شما الکترودهای کوچک را در طول نخاع شما قرار می‌دهد. یک جریان الکتریکی کوچک که به طور مداوم به نخاع منتقل می‌شود و گاهی اوقات می‌تواند درد را تسکین دهد.

جراحی

اگر درمان‌های دیگر به تسکین درد خیالی کمکی نکرده باشند، جراحی می‌تواند یک گزینه‌ی درمان باشد. گزینه‌های جراحی عبارتند از:

• تحریک مغز: تحریک عمقی مغز و تحریک قشر حرکتی مشابه تحریک طناب نخاعی هستند؛ با این تفاوت که جریان به داخل مغز تحویل داده می‌شود. در این روش،  جراح از تصویربرداری تشدید مغناطیسی (‏MRI)، ‏برای موقعیت یابی صحیح الکترودها استفاده می‌کند. اگرچه داده‌ها در مورد این روش هنوز محدود هستند و این درمان‌ها به طور خاص برای درد خیالی تایید نشده‌اند، به نظر می‌رسد تحریک مغز گزینه امیدبخشی برای افراد مبتلا به این درد باشد.

می‌توانید مقاله‌ی تریتا در مورد تحریک عمقی مغز را نیز مطالعه کنید.

درمان‌های بالقوه برای استفاده در آینده

یکی از روش‌های جدیدتر برای تسکین درد خیالی؛ استفاده از عینک‌های واقعیت مجازی است. برنامه کامپیوتری این عینک‌های محافظ، عضو سالم بدن شخص را منعکس می‌کند، بنابراین به نظر می‌رسد که قطع عضوی رخ نداده است. سپس فرد سپس عضو مجازی خود را به اطراف حرکت می‌دهد تا کارهای مختلفی، مانند ضربه زدن به توپی که در هوا معلق است را انجام می‌دهد. اگرچه این تکنیک تنها بر روی تعداد کمی از افراد آزمایش شده‌ است، اما به نظر می‌رسد که به تسکین درد خیالی کمک می‌کند.

سبک زندگی و درمان‌های خانگی

شما احتمالا کنترلی بر روی نحوه‌ی به وجود آمدن درد خیالی پس از جراحی نخواهید داشت، اما می‌توانید ناراحتی خود را کاهش دهید و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشید. یک یا چند مورد از این رویکردها ممکن است به شما کمک کند تا از شدت گرفتن درد خیالی در امان باشید:

• دنبال حواس‌پرتی بگردید: فعالیت‌هایی را پیدا کنید که تمرکز شما را از درد، دور نگه دارند. مانند خواندن و یا گوش دادن به موسیقی.
• از نظر فیزیکی فعال باشید: ورزش خود را با انجام فعالیت‌هایی که دوست دارید؛ نظیر باغبانی، پیاده‌روی، شنا و یا دوچرخه‌سواری ( هر کدام را که می‌توانید) انجام دهید.
• داروهای خود را مصرف کنید: دستور پزشک خود را در مصرف داروهای مسکن دنبال کنید. اگر داروهای گیاهی و دیگر داروهای جایگزین را امتحان می‌کنید، حتما آن را با پزشک خود در میان بگذارید.
• راه‌هایی برای استراحت پیدا کنید: فعالیت‌هایی را تمرین کنید که تنش عاطفی و ماهیچه‌ای شما را کاهش دهند. حمامی گرم و نه بسیار داغ داشته باشید. چون گرما می‌تواند درد را تشدید کند. دراز بکشید و تکنیک‌های تمدد اعصاب مفید مانند تنفس ریتمیک، مدیتیشن و یا تجسم را دنبال کنید.
• به دنبال حمایت افراد دیگر باشید: راه‌هایی برای نزدیک‌تر شدن به دیگران پیدا کنید. با دوستان خود تماس بگیرید و یا به یک گروه حمایتی و یا یک گروه مشغول به سرگرمی مورد علاقه خود بپیوندید.

مدیریت درد خیالی می‌تواند تفاوت بزرگی در احساس شما ایجاد کند. اگر یک رویکرد، آسودگی خاطر برای شما ایجاد نمی‌کند، به جای دست کشیدن از تلاش، چیز دیگری را امتحان کنید.

نحوه کنار آمدن و زندگی با درد خیالی (Phantom Pain) چیست؟

کنار آمدن زندگی همراه با نقص عضو، به خصوص اگر درد خیالی داشته باشید، می‌تواند چالش برانگیز باشد. افسردگی اغلب با درد همراه است. لذا ممکن است صحبت کردن با یک مشاور یا درمانگر برایتان مفید باشد.

می‌توانید مقاله‌ی تریتا در مورد افسردگی و علائم و درمان آن را مطالعه کنید.

​منبع: MayoClinic