هماتوکریت یا HCT به معنی درصد گلبول‌های قرمز خون یک فرد است. پایین بودن سطح گلبول‌های قرمز نشان‌دهنده مشکلاتی مانند کم‌خونی است. سطح بالای گلبول‌های قرمز خون نیز می‌تواند پلی‌سایتمی را نشان دهد. این وضعیت می‌تواند شانس ایجاد لخته خون در بدن فرد را افزایش دهد. هماتوکریت یا HCT معمولا در آزمایش شمارش کامل خون اندازه‌گیری می‌شود.
اگر فردی احساس خستگی، سرگیجه و یا تنگی نفس داشته باشد، ممکن است که پزشک معالج وی درخواست آزمایش شدن میزان هماتوکریت را داشته باشد تا وجود یا عدم وجود سطوح هماتوکریت در سطح عادی را مورد بررسی قرار دهد. هم هماتوکریت بالا و هم هماتوکریت پایین می‌تواند برای سلامتی فرد مضر باشد. متعادل نبودن هماتوکریت می‌تواند ناشی از بیماری‌های مختلف و عوامل ناشی از سبک زندگی فرد باشد.
هماتوکریت چیست؟
هماتوکریت معیاری از درصد گلبول‌های قرمز خون در بدن است. به عنوان مثال: اگر ۵۰ میلی‌لیتر از گلبول‌های قرمز خون در ۱۰۰ میلی‌لیتر خون یک نفر وجود داشته باشد، میزان هماتوکریتِ آن ۵۰ درصد است. گلبول‌های قرمز خون اکسیژن را در سرتاسر بدن حمل می‌کنند و رنگ قرمز خون را برای آن ایجاد می‌کنند. علاوه بر اکسیژن، آن‌ها شامل هموگلوبین (پروتئینی که به مولکول‌های اکسیژن متصل می‌شود) نیز هستند. این کار به گلبول‌های قرمز خون اجازه می‌دهد تا اکسیژن را از شش‌ها بگیرند و آن را به سراسر بدن برسانند.
وجود داشتن مقدار کافی از گلبول‌های قرمز خون برای حفظ عملکرد درست بدن ضروری است. با این حال، درصد گلبول‌های قرمز موجود در خون فرد می‌تواند بسته به انواع فاکتورهای موثر بر سبک زندگی و حتی تغییرات محیطی تغییر کند. مثلا بر اساس نتایج تحقیقات، تعداد گلبول‌های قرمز خون در ارتفاع بالا افزایش می‌یابد.
ورزش، به ویژه تمرین قدرتی، می‌تواند بر میزان هماتوکریت نیز تاثیر بگذارد. یک مطالعه در سال ۲۰۱۸ نشان داد زنانی که در ۱۶ هفته تمرین قدرتی شرکت کردند، در پایان در مقایسه با زمانی که ورزش را شروع کردند، سطوح هماتوکریت پایین‌تری داشتند. با این حال، این مطالعه یک نمونه کوچک از ۲۶ زن ترک میانسال و کم‌تحرک را در برمی‌گرفت. این بدان معنی است که این یافته‌ها لزوما برای یک جمعیت گسترده‌تر صدق نمی‌کنند.
چرا پزشکان سطح هماتوکریت را آزمایش می‌کنند؟
وضعیت‌های زیادی وجود دارد که می‌تواند بر تولید گلبول‌های قرمز خون و یا چرخه زندگی آن‌ها تاثیر بگذارد و می‌تواند تشخیص آن را برای متخصصین دشوار کند. یک پزشک از آزمایش هماتوکریت برای بررسی نحوه اثرگذاری تعداد گلبول‌های قرمز خون فرد بر وضعیت سلامتی وی، استفاده می کند.
پزشکان معمولا سطوح هماتوکریت را به عنوان بخشی از آزمایش شمارش کامل خون (CBC) مورد بررسی قرار می‌دهند. یک آزمایش CBC از آزمایش‌های مختلفی تشکیل شده است و می‌تواند شامل این آزمایش‌ها باشد:
- شمارش گلبول های قرمز
- تعداد رتیکولوسیت‌ها (گلبول های قرمز جوان)
- تجزیه و تحلیل سطح هموگلوبین
- تجزیه و تحلیل گلبول‌های قرمز، از جمله اندازه و شکل آن‌ها
- آزمایش گلبول‌های سفید
- آزمایشات پلاکتی
همچنین پزشک جنسیت، نژاد و سن فرد را نیز در نظر خواهد گرفت. لازم به ذکر است که بیماری‌های خاص مربوط به خون، مانند کم‌خونی داسی‌شکل، بر گروه‌های جمعیتی خاص با نرخ بالاتری تاثیر می‌گذارد. کم‌آب شدن بدن می‌تواند میزان هماتوکریت را افزایش دهد، بنابراین اگر پزشک مشکوک باشد که کم‌آبی شدید علت بروز علائم بیمار است، انجام این آزمایش مفید خواهد بود. ممکن است پزشک درخواست آزمایش‌های مکرر هماتوکریت برای نظارت بر اثر شیمی‌درمانی بر مغز استخوان فرد را نیز داشته باشد.
سطح نرمال هماتوکریت یا HCT در آزمایش خون چقدر است؟
سطوح عادی هماتوکریت عبارتند از:
- مردان: ۴۱ تا ۵۰ درصد
- زنان: ۳۶ تا ۴۸ درصد
- کودکان: ۳۰ تا ۴۴ درصد، بسته به سن و جنسیت خود
نوزادان تازه متولد شده میزان هماتوکریت بالایی دارند که این مقدار با افزایش سن به تدریج کاهش می‌یابد. اگر فردی اخیرا خون دریافت کرده باشد، ممکن است این امر نتایج آزمایش وی را تحت تاثیر قرار دهد. علاوه بر این، بانوان باردار ممکن است سطوح هماتوکریت پایین‌تر از حد معمول داشته باشند، زیرا بدن حجم خون خود را در طول بارداری افزایش می‌دهد. عوامل دیگری هم ممکن است سطوح هماتوکریت را به محدوده‌های بالاتری سوق دهند، مانند مصرف دخانیات و بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)
علائم و عوامل کاهش هماتوکریت یا HCT در آزمایش خون
زمانی که فرد میزان هماتوکریت پایینی داشته باشد، علائم زیر را از خود نشان می‌دهد:
- رنگ‌پریدگی چهره
- ضعف
- خستگی
- انرژی کم
- مشکل در تنفس
- ضربان قلب نامنظم
- سرد بودن دست‌ها یا پاها
این علائم کم‌خونی را نیز نشان می‌دهند که در آن، میزان هموگلوبین کم‌تر از حد نرمال است. همانطور که بیان شد، هموگلوبین یک پروتئین است که در گلبول‌های قرمز خون یافت می‌شود و اکسیژن را در اطراف بدن حمل می‌کند. کم‌خونی خفیف قابل درمان است و به طور خاص در زنان شایع‌تر است. کم‌خونی شدید می‌تواند نشان‌دهنده یک بیماری زمینه‌ای جدی‌تر باشد که به درمان گسترده‌تری نیاز دارد. پزشکان کم‌خونی را با چندین بیماری و وضعیت مرتبط می‌دانند که عبارتند از:
- کمبود مواد مغذی: ممکن است فردی در رژیم غذایی خود کمبود ویتامین B۱۲، فولات و یا آهن داشته باشد.
- خونریزی مزمن: این حالت عموما به خاطر زخم‌های دستگاه گوارش رخ می‌دهد، که توسط باکتری H.pylori یا استفاده مزمن از داروهای ضد التهابی مانند ایبوپروفن، دیگر داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAID) و آسپرین ایجاد می‌شوند. بسیاری از زنان نیز خونریزی شدید قاعدگی را تجربه می‌کنند.
- اختلال مغز استخوان: این اختلال شامل کم‌خونی آپلاستیک است که به سلول‌های بنیادی در مغز استخوان آسیب می‌رساند.
- سرطان: سرطان‌هایی که تا مغز استخوان گسترش می‌یابند مثل سرطان خون و لنفوم.
- نارسایی کلیه: بیماری کلیه می‌تواند تولید گلبول‌های قرمز خون را کاهش داده و میزان هماتوکریت را کاهش دهد.
- تالاسمی: وقتی فرد این وضعیت را دارد بدن او به اندازه کافی هموگلوبین تولید نمی‌کند.
- کم خونی داسی شکل: این بیماری شکل گلبول‌های قرمز خون را تغییر می‌دهد. و سلول‌ها زودتر از حد معمول می‌میرند. همچنین به یکدیگر می‌چسبند و این امر جریان عادی خون را با مشکل مواجه می‌کند.
- بیماری‌های خودایمنی: بیماری‌هایی مثل آرتریت روماتوئید و لوپوس می‌توانند تعداد گلبول‌های قرمز را کاهش دهند.
علائم و عوامل افزایش هماتوکریت یا HCT در آزمایش خون
هنگامی که فرد میزان هماتوکریت بالایی دارد، این علائم ظاهر می‌شوند:
- برافروختگی پوست
- سرگیجه
- مشکلات بینایی
- سردرد
- بزرگ شدن طحال
این علائم پلی‌سایتمی را نشان می‌دهند؛ شرایطی که در آن بدن گلبول‌های قرمز زیادی تولید می‌کند. این بدان معناست که خون غلیظ‌تر است و راحت‌تر لخته می شود. پزشکان نمی‌توانند پلی‌سایتمی را درمان کنند، بنابراین درمان آن بر روی مدیریت علائم تمرکز می‌کند. هدف اصلی جلوگیری از سکته مغزی و ترومبوز وریدهای عمقی (DVT) است. ترومبوز وریدهای عمقی، یک لخته خونی است که معمولا در یک رگ عمیق در پا ایجاد می‌شود.
در برخی موارد، کم‌آب شدن بدن باعث پلی‌سایتمی می‌شود. زمانی که فرد به اندازه کافی چیزی نمی‌نوشد، سطح پلاسمایی او افت می‌کند و این باعث افزایش نسبت گلبول‌های قرمز خون در حجم خون او می‌شود. فرد می‌تواند با آبرسانی مجدد به بدن، تعداد گلبول های قرمز خون خود را کاهش دهد. برخی از بیماری‌هایی که می‌توانند باعث افزایش هماتوکریت شوند عبارتند از:
- بیماری ریوی: وقتی ریه‌ها نمی‌توانند اکسیژن را به طور موثر جذب کنند و سطح اکسیژن کاهش می‌یابد، بدن با ساختن گلبول‌های قرمز خون، آن را جبران می‌کند. یک بیماری ریوی شایع که باعث این وضعیت می‌شود COPD است.
- بیماری قلبی: اگر ساختار قلب فرد توانایی پمپ کردن خون به سرتاسر بدن را نداشته باشد، دیگر نمی‌تواند اندام‌های حیاتی با اکسیژن را حفظ کند. برای غلبه بر کمبود اکسیژن، بدن گلبول‌های قرمز بیشتری تولید می‌کند.
- سرطان کلیه: گاهی اوقات سلول‌های سرطانی کلیه اریتروپویتین بیشتری تولید می‌کنند. اریتروپویتین هورمونی است که به مغز استخوان دستور می‌دهد گلبول‌های قرمز بیشتری تولید کند.
- بیماری ژنتیکی:
ژن JAK۲ که تعداد سلول‌های خونی ساخته شده در مغز استخوان را کنترل می‌کند، می‌تواند بر بیماری‌های خاصی تاثیر بگذارد. وقتی کسی ژن جهش‌یافته JAK۲ را داشته باشد، بدن وی می‌تواند پروتئینی تولید کند که به مغز استخوان علامت دهد تا گلبول‌های قرمز بیشتری نسبت به آنچه که نیاز دارد، تولید کند.
مراجعه به پزشک
اگر فردی در حال تجربه هر یک از علائم ذکر شده در بالا است که می‌تواند نشانه‌ای از بالا یا پایین بودن سطح هماتوکریت، از جمله خستگی، ضعف، مشکلات بینایی و سرگیجه است، باید به پزشک مراجعه کند. این علائم می‌توانند نشان‌دهنده یک بیماری زمینه‌ای نیز باشند، بنابراین مهم است که فرد به موقع با پزشک تماس بگیرد تا از عوارض آن در آینده جلوگیری کند. اگر فردی تحت شیمی‌درمانی است، پزشک باید آزمایش‌های منظم هماتوکریت را برای نظارت بر سلامت مغز استخوان انجام دهد.
خلاصه
هماتوکریت درصد سلول‌های خونی در حجم خون فرد است و ممکن است یک پزشک بخواهد که سطح هماتوکریت بدن فرد را به دلیل وجود علائم خاصی مورد آزمایش قرار دهد. سطح هماتوکریت پایین به این معنی است که تعداد گلبول‌های قرمز در بدن بسیار کم است. در این موارد، فرد ممکن است علائمی را تجربه کند که نشانه کم‌خونی است. علائم معمول این وضعیت عبارتند از: خستگی، ضعف، و انرژی کم. اگر فرد گلبول‌های قرمز زیادی داشته باشد، بدن وی سطح هماتوکریت بالایی دارد. فرد ممکن است سرگیجه و سردرد را تجربه کند که می‌تواند نشانه‌ای از وضعیت پلی‌سایتمی باشد.
عوامل جمعیت شناختی و سبک زندگی می‌توانند بر میزان هماتوکریت بدن فرد تاثیر بگذارند. به عنوان مثال، سطوح هماتوکریت مردان معمولا بالاتر از زنان است. بانوان باردار نیز می‌توانند کاهش در میزان هماتوکریت را تجربه کنند و تمرین قدرتی نیز ممکن است سطوح آن را کاهش دهد.
همچنین برخی بیماری‌ها وجود دارند که می‌تواند باعث افزایش هماتوکریت به خارج از محدوده نرمال شوند. خونریزی بیش از حد، تالاسمی و بیماری‌های کلیوی عوامل موثر بر کاهش هماتوکریت هستند. COPD و کم‌خونی داسی‌شکل می‌توانند باعث سطح بالایی از این بیمای شوند.
منبع: MedicalNewsToday
