مخمر چیست؟ در دنیای ما قارچ‌ها کاربرد‌های فراوانی دارند. با آن که ممکن است ما به آن‌ها توجهی نداشته باشیم، اما می‌توانند عامل بیماری‌های متعددی برای جانوران به ویژه انسان‌ها باشند. در مقاله از تریتا می‌خواهیم به گروهی از خانواده قارچ‌ها به نام مخمرها و گونه‌های مطرح آن و همچنین به طور مختصر به بیماری‌زایی آن‌ها بپردازیم.
مخمر چیست؟
مخمرها قارچ‌های تک سلولی و غیر رشته‌ای هستند که به صورت جوانه زدن تولید مثل می‌کنند. در اثر تجمع جوانه‌ها، توده‌هایی به نام blasto spore تولید میشوند. بعضی وقت‌ها این جوانه‌ها کشیده شده و تولید سودوهایف یا ماسیلیوم کاذب می‌کنند که در نمونه‌های آزمایشگاهی بیماران مبتلا به عفونت‌های مخمری دیده می‌شود.
عفونت‌های مخمری و فاکتورهای مستعد کننده آن‌ها
عفونت‌های مخمری از بیماری‌های opportunistic هستند. یعنی این قارچ‌ها برای ایجاد بیماری نیازمند فاکتورهای مستعد کننده هستند که در بدن میزبان وجود دارد. خطر ابتلا به این نوع بیماریها بستگی به میزان این فاکتورها در بدن میزبان دارد.
انواع فاکتورهای مستعد کننده (predisposing deficiency) عفونت مخمر چیست؟
- نقص سیستم ایمنی به ویژه در ایمنی سلولی
- مصرف طولانی مدت آنتی بیوتیک‌ها، داروهای ضد سرطان، داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی
- سرطان‌ها
- دیابت کنترل نشده
- چاقی (بیماری‌های قارچی در نواحی چین دار بدن ایجاد می‌شود.)
- شیمی درمانی
- ایدز
- بارداری
- مصرف طولانی مدت نوشیدنی‌های الکلی
- استفاده طولانی مدت کورتیکواستروئیدها
- انتقال خون و دیالیز
- پیوند عضو
- گرما و رطوبت و تعرق زیاد بدن
- افراد تحت لوله گذاری برای غذا و دارو
عفونت‌های ناشی از مخمر چیست؟
بیش از هزارگونه قارچ مخمری داریم که تعداد خیلی کمی از آن‌ها بیماری زا هستند. سه جنسی که بیش‌ترین دخالت را در ایجاد بیماری دارند Malassezia ،Cryptococcus و Candidia می‌باشند. البته جنس Geotrichum هم می‌تواند در بعضی موارد عفونت‌هایی مثل کاندیدا در ناخن یا دهان و دیگر قسمت‌های بدن ایجاد کند.
بیماری Cryptococcosis (ناشی از نوعی مخمر)
Cryptococcosis نوعی بیماری حاصل از Cryptococcus است. این قارچ اگزوژن بوده یعنی از خارج از بدن به داخل آن وارد می‌شود و در فضولات پرنده به ویژه کبوتر، درختانی مثل اکالیپتوس و درخت میوه جات دیده می‌شود که در صورت ورود به بدن فرد مستعد، بیماری ایجاد می‌کند. برای این قارچ ۳۷ تا ۳۸ گونه ذکر شده است که تنها دو گونه آن (Cryptococcus neoformans و Cryptococcus gatti) بیماری زا می‌باشند. نوع c.gatti در اکالیپتوس بیش‌تر وجود دارد. این دو گونه بیماری زا بر اساس قند‌های دیواره کپسول قارچ‌ها به چهار گروه A، B، C، D و AD تقسیم میشوند. گروه‌های A و D و AD بیش‌تر ایجاد بیماری می‌کنند.
فاکتورهای واگیری (Virulence factors)
فاکتورهای واگیری که این دو گونه باید داشته باشند تا بیماری ایجاد کنند عبارتند از:
۱- کپسول (برای فرار از فاگوسیتوز)
۲- ملانین (رنگدانه قهوه ای رنگ)
۳- آنزیم فسفالیپاز
۴- آنزیم پروتئاز
۵- رشد در دمای ۳۷ درجه (حرارت بدن کبوتر ۴۲ درجه است. معمولا این قارچ توانایی ایجاد بیماری در خود کبوتر را ندارد اما در بدن انسان با دمای طبیعی ۳۷ درجه ایجاد بیماری می‌کند.)
فاکتورهای مستعدکننده برای این بیماری
۱- نقص سیستم ایمنی و مصرف داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی
۲- سرطان سیستم لنفاوی
۳- ایدز
۴- مصرف کورتیکواستروئیدها
راه‌های وارد شدن این قارچ به بدن
راه‌های اشاعه این بیماری حاصل از مخمر چیست؟ استنشاق و تنفس گرد و خاک و فضولات پرندگان و … باعث ورود این گونه به بدن می‌شود. درون بدن با توجه به میزان عوامل مستعدکننده، علائم بالینی مختلفی از خود می‌تواند نشان دهد. بر اساس درجه بندی میزان نقص در سیستم ایمنی ما هر چه میزان کم‌تری نقص وجود داشته باشد، سیستم ایمنی مقاومت به خرج داده و فرد بهبود می‌یابد. ولی هرچقدر این ضعف گسترده‌تر باشد، علائم بالینی بیش‌تر فرصت خودنمایی پیدا می‌کند.
علائم بالینی Cryptococcosis
۱- علائم ریوی شدید (Pulmonary cryptococcosis): خلط معمولی یا زرد، عرق شبانه، کاهش وزن، سرفه، درد قفسه سینه (این علایم غیر اختصاصی هستند و در عفونت با قارچ و انگل و ویروس هم دیده می‌شود و با تشخیص آزمایشگاهی آن‌ها را اختصاصی می‌کنیم.)
۲- اختلال در سیستم عصبی مرکزی (Central nervous system Cryptococcosis): اختلال عصبی، تشنج، سفتی عضلات گردن به علت افزایش فشار مایع نخاع، اختلال در بینایی، دوبینی، سردرد، آسیب‌های پرده‌های مننژ و ابتلا به مننژوآنسفالی یا مننژیت (شایع‌ترین حالت آسیب).
در صورت عدم تشخیص و درمان سریع احتمال مرگ بیمار وجود دارد.
تشخیص افتراقی (Different diagnosis)
تشخیص افتراقی درباره این بیماری به این علت اهمیت دارد که علائم آن در بیماری سل یا pneumonia حاصل از ویروس یا باکتری و همچنین بیماری‌های انگلی یا سایر بیماری‌های قارچی هم دیده می‌شود. بیماری در نهایت توسط آزمایش‌های مختلف و PCR و CT از هم تشخیص داده میشوند.
تشخیص Cryptococcosis حاصل از مخمر چیست؟
۱- آزمایش مستقیم (Direct exam)
برای این تشخیص دو نمونه کلینیکی به آزمایشگاه می‌رسند که یکی مربوط به خلط (sputum) و دیگری مربوط به مایع نخاعی (CSF) است. هر یک از این دو نمونه به دو قسمت تقسیم می‌شود (یک قسمت برای آمایش مستقیم و قسمت دیگری برای کشت). در آزمایش مستقیم معمولا از مواد رنگی مثل مرکب هند و همچنین از روش‌های رنگ آمیزی اختصاصی مثل India Ink ،Mucicarmine و Giemsa استفاده می‌شود.
۲- کشت (culture)
در خیلی از موارد نمی‌توانیم فقط به Direct exam اکتفا کنیم و باید به نتایج کشت توجه کرد چرا که ممکن است تشخیص صحیح نباشد. وجود یا عدم وجود کپسول در مخمر موجود در کشت، حضور Cryptococcus را تایید یا رد می‌کند. بعد از کشت، آزمایش‌های بیوشیمیایی روی آن انجام می‌شود که گونه آن از بین ۳۷ تا ۳۸ گونه مشخص شود تا متوجه بیماری‌زا بودن یا نبودن آن گونه شویم.
۳- تست سرولوژی (serology test)
در این تست به جای یافتن یک آنتی ژن یا عامل بیماری‌زا در بدن، آسان‌تر است که پاسخ اختصاصی بدن به آن آنتی ژن (پادتن (آنتی بادی)) را جستجو کرد.
تست‌های سرولوژی کاربرد زیادی ندارند زیرا:
۱- بسیاری از بیماری‌های قارچی در قسمت‌های مرده بدن ایجاد میشوند و بنابراین واکنش‌های دفاعی برانگیخته نمی‌شوند.
۲- به علت اشتراکات آنتی ژنی دو قارچ، ممکن است Cross reaction رخ دهد.
درمان Cryptococcosis
۱- دارو Polyene
مکانیسم اثر آن به این صورت است که تغییراتی در دیواره سلولی ایجاد می‌کند که باعث تغییر نفوذ پذیری دیواره سلولی می‌شود. این تغییر منجر به ایجاد مشکل در ورود و خروج مواد به سلول می‌شود و در نهایت سول قارچ می‌میرد.
۲- دارو آمفوتریسین (Amphotericin B)
یکی از polyene هاست که بر روی Cryptococcus اثر می‌کند. این دارو تزریقی بوده و باید به همراه سرم قندی تزریق شود. از عوارض آن می‌توان به نفروتوکسیتی (سمیت بر کلیه) اشاره کرد، به همین دلیل بعد از مصرف این دارو به کرات تست‌های کلیوی مانند میزان کراتین و BUN باید چک شود. (طریقه مصرف به مدت ۴ تا ۶ هفته به میزان mg/kg/daily1)
۳- دارو ۵_ فلوروسیتوزین
مکانیسم اثر آن به این صورت است که باعث ممانعت از سنتز نوکلئیک اسید در سلول می‌شود و در نتیجه مرگ سلولی رخ می‌دهد. (میزان مصرف mg/kg/daily150)
نکته: تجربه نشان داده است افرادی که به دو داروی آمفوتریسین و ۵_فلوروسیتوزین به تنهایی جواب نمی‌دهند و مقاوم هستند، به مصرف مخلوط این دو با هم جواب می‌دهند.
۴- دارو Azoles
یکی از این‌ها فلوکونازول است. مکانیسم عمل فلوکونازول به این صورت است که به ارگوسترول (ergostrole) دیواره چسبیده و مانع از سنتز دیواره سلولی قارچ می‌شود.
دارو‌ها برای افراد بدون مشکل نقص ایمنی:
الف) Iitraconazole ب) Fluconazole
دارو‌ها برای افراد دارای مشکل نقص ایمنی:
الف) Amphotericin B ب) Fluoro cytosine (به صورت تکی یا مخلوط)
افراد مبتلا به ایدز، Cryptococcosis به طور کامل در آن‌ها درمان نمی‌شود. این بیماری حالت برگشت (Relapse) دارد و مجددا به حالت اوج خود بر می‌گردد.
اپیدمیولوژی بیماری Cryptococcosis
بیماری در هر دو جنس و در تمام مناطق وجود دارد و بعضی اوقات ناشناخته باقی می‌ماند (به علت تشابه علائم به سایر بیماریها یا نبود امکانات کافی تشخیصی). تاثیر این بیماری حاصل از مخمر چیست؟ در برخی منابع ذکر شده است که در مردان بیش‌تر رخ می‌دهد که می‌توان آن را به مشاغل مردان و تماس بیش‌تر آنان با گرد و خاک و فضولات پرندگان و … ربط داد. به عنوان مثال افراد حاضر در اماکن مذهبی که در آن جا کبوتران زیادی یافت میشوند بیش‌تر در معرض این بیماری هستند. افرادی که در تماس با پرندگان هستند یا مکان‌هایی که در آنجا فضولات پرندگان زیاد شده باشد، کریپتوکوکوس از طریق استنشاق وارد بدن فرد می‌شود. افرادی که در اتاق‌های زیر شیروانی زندگی می‌کنند و پرورش دهنده کبوتر (pigeon breeder) هستند بیش‌تر در معرض این بیماری هستند.
