شاید برایتان جالب باشد بدانید انواع قارچ‌ها چگونه‌اند و چه ویژگی‌ها و کاربردهایی در دنیای ما دارند. قارچ‌شناسی یکی از شاخه‌های علوم زیستی می‌باشد. علم مطالعه قارچ ها را قارچ شناسی (Mycology) گویند. در این مقاله از تریتا به این سوال به طور کامل پاسخ می‌دهیم که علم قارچ شناسی چیست؟ هم‌چنین با انواع قارچ‌ها، ویژگی هر کدام از انواع آن‌ها و کاربرد قارچ‌ها برای مصارف گوناگون آشنا می‌شویم.
قارچ چست؟
قارچ‌ها موجودات زنده‌ای هستند که در گذشته جزو گروه آغازیان (Protest) طبقه بندی می‌شدند ولی امروزه سلسله‌ی مستقلی را به خود اختصاص داده‌اند. تعداد قارچ‌های شناسایی شده بیش از ۱۰۰ هزار است که ۱۰۰ گونه‌ی آن پاتوژن‌اند و ایجاد بیماری در انسان و حیوانات می‌کنند. قارچ‌ها برخلاف باکتری‌ها یوکاریوت هستند (دارای هسته‌ی منحصر به فرد و اندامک می‌باشند و مانند باکتری‌ها کروموزم‌هایشان در سیتوپلاسم معلق نیست).
گیاهان به طور کلی از نظر به دست آوردن غذا به دو دسته‌ی اتوتروف (Autotroph) و هتروتروف (Heterotroph) تقسیم می‌شوند که قارچ‌ها جزو گیاهان هتروتروف‌اند. (اتوتروف‌ها گیاهانی‌اند که می‌توانند مواد مورد نیاز خود را در برگ‌هایشان بسازند ولی گیاهان هتروتروف از کربن مواد آماده برای متابولیسم خود استفاده می‌کنند.) اغلب قارچ‌ها پرسلولی‌اند مانند قارچ‌های گوشتی و کپکی و برخی از آن‌ها تک سلولی‌اند مانند مخمرها.
انواع قارچ‌ها از نظر نحوه‌ی به دست آوردن غذا
۱- گندخوار (Saprophyte): اکثر قارچ‌ها شامل این دسته می‌باشند که از مواد پوسیده و مرده تغذیه می‌کنند و نقش مهمی در بازیافت (Recycling) دارند.
۲- انگلی (Parasite): برخی از قارچ‌ها شامل این دسته می‌باشند که انگل موجودات زنده هستند.
انواع قارچ‌ها از نظر ظاهر کلونی
قارچ‌ها از نظر ظاهر کلونی به سه دسته‌ی زیر تقسیم می‌شوند.
۱- مخمرها (Yeast)
۲- قارچ‌های گوشتی (Mushroom)
۳- قارچ‌های کپکی (Mould)
مخمرها
کلونی موکوئیدی یا خامه‌ای شکل که معمولا دارای رنگ سفیدی‌اند و به کلونی باکتری‌ها شباهت دارند. مخمرها تک سلولی و غیر رشته‌ای‌اند که در زیر میکروسکوپ به شکل‌های بیضی و دایره‌ای دیده می‌شوند. تقسیمات میتوز (غیرجنسی) مخمرها به دو شکل دوتایی شدن (Fission yeast) و جوانه زدن (Budding yeast) صورت می‌گیرد (طی دوتایی شدن دو قارچ با انداز‌های کاملا یکسان ایجاد می‌شوند مانند Schizosaccharomyces ولی طی جوانه زدن اندازه‌ی قارچ‌ها اصلا یکسان نیست و قارچ جدید حاصل از جوانه زدن قارچ قدیمی است مانند Saccharomyces که در تهیه‌ی نان و کیک از آن استفاده می‌شود).
مخمرها هم توانایی تنفس هوازی را دارند و هم در صورت نیاز می‌توانند تنفس بی هوازی اختیاری داشته باشند که باعث بقای آن‌ها شده و تولید اتانول و کربن دی اکسید می‌کنند. مخمرهای Budding تولید ساختار Pseudo hyphae می‌کنند (مجموعه‌ای زنجیری از سلول‌ها که از هم جدا نشده‌اند). گونه‌ای از قارچ به نام Candida albicans با تولید Pseudo hyphae به بافت‌های بدن انسان حمله کرده و ایجاد بیماری می‌کند.
قارچ های گوشتی
این دسته از قارچ‌ها کم‌تر ایجاد بیماری می‌کنند ولی از نظر سمی بودن یا نبودن اهمیت دارند، برخی از این قارچ‌ها سمی نبوده و خوراکی‌اند و برخی دیگر که معمولا کنار درختان می‌رویند سمی بوده و ایجاد عارضه‌ی Mycetismus می‌کنند.
قارچ‌های کپکی
قارچ‌های کپکی شامل سه گروه زیر می‌باشند.
۱- قارچ‌های شفاف (Hyaline hyphomycetes): بدن یا Mycelium آن‌ها فاقد پیگمان میلین و شفاف‌اند.
۲- قارچ‌های سیاه (Peao hyphomycetes): بدن یا Mycelium آن‌ها دارای پیگمان میلین است.
۳- قارچ‌های Zygomycetes: برخلاف دو گروه بالا فاقد دیواره‌ی عرضی می‌باشند (یعنی هر سلول از سلول‌های مجاور خود توسط دیواره‌ی عرضی جدا نمی‌شود و هسته‌ها درون یک جریان سیتوپلاسمی قرار دارند).
عارضه ای که در اثر مصرف قارچ‌های کپکی سمی ایجاد می‌شود Mycotoxicosis نام دارد.
قارچ‌های Dimorphic
قارچی هستند که می‌توانند با توجه به شرایطشان به دو فرم مخمری و کپکی عمل کنند. فرم مخمری آن از طریق جوانه تولید مثل می‌کند و فرم کپکی آن از طریق اسپور تولید مثل می‌کند (اسپور واحد تکثیری جنسی و غیر جنسی است). این نوع قارچ به دو گونه‌ی پاتوژن و غیر پاتوژن تقسیم می‌شود، گونه‌ی پاتوژن وابسته به دما است به طوری که در دمای ۲۵ درجه به فرم کپکی بوده و در دمای ۳۷ درجه به فرم مخمری است. گونه‌ی غیر پاتوژن علاوه بر دما به فاکتورهای دیگری مثل غلظت کربن دی اکسید وابسته است.
تولید مثل قارچ‌ها
قارچ‌های رشته‌ای (گوشتی و کپکی) به دو صورت تولید مثل می‌کنند.
۱- از طریق قطعه قطعه کردن هایف‌ها
۲- از طریق واحد‌های تکثیری اسپور که بر روی هایف‌ها قرار دارند:
الف) تولید مثل غیرجنسی: ارگانیسم (اندام و پیکره) قارچ جدید دقیقا مشابه به هایف‌های هوازی است که از آن منشا گرفته است. اسپورهای غیرجنسی شامل Conidiospore (اسپور چند سلولی و تک سلولی که در کیسه قرار دارند)، Chlamydospore (اسپورهای دارای دیواره‌ی ضخیم که درون هایف‌ها قرار دارد) و Sporangiospore (اسپورهای غیرجنسی که درون کیسه قرار دارند) می‌باشند.
ب) تولید مثل جنسی: حاصل ادغام و لقاح دو گامت نر و ماده‌ی یک گونه است و ارگانیسم قارچ جدید متفاوت با والد خود می‌باشد.
تولید مثل جنسی به چهار روش انجام می‌گیرد:
روش اول Ascomycota: اسپور فاقد تاژک است و با تولید کیسه‌هایی به نام Sac fungi تولید مثل می‌کنند مانند Aspergillus.
روش دوم Basidiomycota: اسپور فاقد تاژک است و با تولید بازیدی تولید مثل می‌کنند مانند کریپتوکوکوس یا بیش‌تر ماشروم‌ها.
روش سوم Zygomycota: اسپور فاقد تاژک است و به وسیله‌ی سلول تخم تولید مثل می‌کنند مانند Mucoral.
روش چهارم Chytridiomycota: اسپور دارای تاژک و متحرک است و با تولید کیسه‌هایی به نام Chytrids تولید مثل می‌کنند.
برخی از خصوصیات قارچ Zygomycota
۱- قارچ کپکی که فاقد دیواره عرضی است و Saprophyte می‌باشد.
۲- معمولا پاتوژن نیستند ولی در افراد دیابتی به صورت قارچ‌های فرصت طلب ایجاد بیماری می‌کنند.
۳- اصطلاحا قارچ یا کپک نان گویند زیرا به ساکارز موجود در نان علاقه زیادی دارد و روی نان به صورت رشته‌ای در می‌آید.
ترکیبات سلولی دیواره‌ی قارچ‌ها
۱- ماده اصلی در در دیواره سلولی قارچ‌ها کیتین (یک پلی ساکارید است).
۲-گلوکان، پروتئین‌ها و لیپید‌ها.
۳- هتروپلیمر‌های مانوز (ترکیب پلیمرهای مختلف)، گالاکتوز، فوکوز و زایلوز
نکته: نسب مقادیر این مواد در گونه‌های مختلف و یا حتی در مراحل مختلف چرخه‌ی زندگی قارچ‌ها متفاوت است.
یکی از مواد بسیار مهم در غشای سلولی قارچ‌ها نوعی استرول به نام ارگوسترول می‌باشد که شباهت خیلی زیادی به استرول انسان (کلسترول) دارد. از این رو ساختن دارویی که بتواند بدون آسیب زدن به غشای سلولی انسان، غشای سلولی قارچ را از بین ببرد، بسیار دشوار است. آزول‌ها و Amphotericin از جمله داروهایی هستند که برای مقابله با قارچ‌های پاتوژن ساخته شده‌اند.
نحوه‌ی انتقال بیماری‌های قارچی
۱- از طریق استنشاق وارد بدن می‌شوند.
۲- از طریق ضربه و تروما وارد می‌شوند.
۳- می‌توانند با بلع و خوردن وارد شوند.
۴- و یا به ندرت از طریق شخصی به شخص دیگر منتقل می‌شوند (معمولا مسری نیستند).
کاربرد قارچ‌ها
بسیاری از قارچ‌ها مفید بوده و کاربرد‌های پزشکی و صنعتی دارند.
الف) Candida oleophila به اصطلاح نقش جلوگیری از پوسیدگی را دارد و قارچی می‌باشد که از رشد قارچ‌های مخرب روی سبزیجات و میوه‌ها جلوگیری می‌کند.
ب) Saccharomyces cerevisiae در تولید نان و آبجو کاربرد دارد.
پ) Trichoderma در صنعت آبمیوه سازی با تولید سلولز کاربرد دارد.
ت) Taxomyces قارچی است که Taxol را که داروی ضدسرطان است، تولید می‌کند.
ث) Genetically engineered yeast strains در مهندسی پزشکی تولید می‌شود و با تولید پروتئین‌هایی در ساخت واکسن (مثلا هپاتیت B) نقش دارد.
زیان‌های قارچ‌ها
الف) می‌توانند ایجاد عفونت که بسیار رایج است بکنند.
ب) به وسیله سموم می‌توانند ایجاد مسمومیت کنند و در اثر مصرف قارچ آلوده و سمی عارضه‌های Mycetismus و Mycotoxicosis ایجاد کنند.
پ) بعضی از قارچ‌ها می‌توانند باعث ایجاد حساسیت و آلرژی شوند.
ت) قارچ‌ها می‌توانند آسیب فراوانی به سبزیجات و میوه‌ها بزنند به گونه‌ای که سالانه بین ۲۰ تا ۵۰ درصد محصولات توسط قارچ‌ها آسیب می‌بینند.
دسته بندی عامل‌های قارچی
۱- پاتوژن حقیقی (True pathogen): به طور مستقل و فعال هر میزبان را فارغ از وضعیت ایمنی‌اش می‌تواند آلوده و درگیر کند.
۲- فرصت طلب: توانایی آلوده کردن افراد سالم را ندارد و افرادی را با نقص ایمنی و یا زمینه‌ای را آلوده می‌کنند.
ممنون از مطلب خوبتون