هورمون‌های استروئیدی دسته‌ای از هورمون‌ها هستند که به طور طبیعی در بدن، از کلسترول سنتز می‌شوند. این هورمون‌ها در کنار هم، طیف گسترده‌ای از وظایف را در بدن انجام می‌دهند. کورتیزول نیز، یک هورمون استروئیدی است که به بدن کمک می‌کند به استرس واکنش نشان دهد. این هورمون گاهی اوقات «هورمون استرس» نامیده می‌شود. به این دلیل که هنگام قرار گرفتن در برابر محرک‌های استرس‌زا سطوح کورتیزول در بدن به شدت افزایش می‌یابد. در این مقاله از تریتا، بررسی می‌کنیم که هورمون کورتیزول چیست؟ با ما همراه باشید.
ارتباط هورمون کورتیزول و متابولیسم (سوخت و ساز) چیست؟
کورتیزول، به طور خاص در متابولیسم نقش دارد. این هورمون، کبد را تحریک می‌کند تا تولید قند خون را افزایش دهد. همچنین به بدن کمک می‌کند تا چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربو هیدرات‌ها را به انرژی قابل‌استفاده تبدیل کند. به عنوان بخشی از «مکانیزم ستیز یا گریز بدن»، کورتیزول در هنگام قرار گرفتن در موقعیت‌های استرس‌زا آزاد می‌شود تا به بدن شما انرژی طبیعی بدهد. این افزایش، به معنای تحریک ماهیچه‌های شما برای واکنش به یک وضعیت تهدیدآمیز است. اما هنگامی که به دلیل استرس مزمن، سطح کورتیزول به طور مداوم بالا باشد، همین اثرات ممکن است منجر به مقاومت انسولین و دیابت نوع ۲ شود.
کورتیزول، همچنین به بدن در مبارزه با التهاب، کنترل تعادل نمک و آب در بدن و تنظیم فشار خون کمک می‌کند. این هورمون توسط غدد آدرنال تولید می‌شود؛ دو غده کوچک و مثلثی‌شکل که در بالای هر کلیه قرار می‌گیرند. از غدد آدرنال، کورتیزول می‌تواند مستقیما در جریان خون آزاد شود. غده هیپوفیز (یک غده نخود مانند در پایه مغز) و هیپوتالاموس (منطقه‌ای از مغز که فعالیت غده هیپوفیز را کنترل می‌کند) می‌توانند حس کنند که آیا میزان کورتیزول در خون، میزان مناسبی هست یا خیر. این دو ناحیه مغز در کنار یکدیگر کار می‌کنند تا غدد آدرنال را هدایت کنند تا میزان کورتیزول خون کنترل شود. این ارتباط بین هیپوتالاموس، غده هیپوفیز و غدد آدرنال، ستون فقرات سیستم پاسخ استرسی بدن را تشکیل می‌دهند.
سطوح کورتیزول؛ مفهوم سطح هورمون کورتیزول چیست؟
سطوح هورمون کورتیزول در طول روز، به طور طبیعی افزایش می‌یابد و افت می‌کند. سطوح کورتیزول در اواخر شب و معمولا در حوالی نیمه‌شب به پایین‌ترین سطح خود می‌رسند. از آن جا به بعد، میزان کورتیزول شروع به افزایش می‌کنند. اگر افراد به صورت نامنظم کار کنند و یا در طول روز زیاد بخوابند، این الگو می‌تواند تغییر کند یا جابجا شود. بیماری‌هایی از جمله اختلالات غده آدرنال که بر تولید و یا استفاده از کورتیزول تاثیر می‌گذارند نیز می‌توانند این الگوی طبیعی را مختل کنند.
اختلالات غدد آدرنال ممکن است زمانی ایجاد شوند که غدد آدرنال مقدار زیادی کورتیزول تولید می‌کنند و یا مقدار تولیدی آنها کاهش می‌یابد. در سندروم کوشینگ، تولید کورتیزول بیش از حد معمول وجود دارد، در حالی که نارسایی آدرنال، با تولید کورتیزول بسیار کم شناخته می‌شود.
ارتباط سندروم کوشینگ و هورمون کورتیزول چیست؟
سندروم کوشینگ وقتی اتفاق می‌افتد که برای مدتی طولانی، مقدار زیادی کورتیزول در خون وجود داشته باشد. این موضوع می‌تواند باعث بروز تغییرات فیزیکی و ذهنی شود. علائم سندرم کوشینگ می‌تواند موارد زیر باشد:
- افزایش وزن
- فشار خون بالا
- قند خون بالا
- ضعف عضلانی و ماهیچه‌ها
- برآمدگی صورت
- افسردگی
- کبود شدن پوست به آسانی
شایع‌ترین علت سندروم کوشینگ مصرف داروهای استروئیدی مانند پردنیزولون است که از نظر ساختاری بسیار شبیه به کورتیزول هستند. این نوع سندروم معمولا پس از توقف مصرف دارو از بین می‌رود. همچنین، سندروم کوشینگ می‌تواند ناشی از یک تومور کوچک بر روی غده هیپوفیز هم باشد.
ارتباط نارسایی کلیه و هورمون کورتیزول چیست؟
نارسایی کلیه وقتی اتفاق می‌افتد که غدد آدرنال به اندازه کافی کورتیزول تولید نکنند. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که غده‌های آدرنال به درستی کار نمی‌کنند که به بیماری آدیسون مشهور است و یا وقتی که غده هیپوفیز، نمی‌تواند غدد آدرنال را برای تولید کورتیزول مدیریت کند. علائم نارسایی کلیه می‌تواند موارد زیر باشد:
- خستگی شدید و ضعف
- کاهش وزن
- ضعف یا سرگیجه، مخصوصا هنگام ایستادن
- فشار خون پایین
- قند خون پایین
- تیره شدن پوست صورت، گردن و پشت دست‌ها
افرادی که نارسایی کلیه دارند، ممکن است نیاز به مصرف نوعی از داروهای هورمونی استروئیدی به نام گلوکوکورتیکوئیدها داشته باشند تا سطح کورتیزول خون آنها افزایش یابد.
آزمودن سطح کورتیزول
هنگام مراجعه به مراکز درمانی، اگر ارائه دهندگان مراقبت‌های بهداشتی مشکوک شوند که میزان کورتیزول تولید شده در بدن شما خیلی کم یا خیلی زیاد است، ممکن است توصیه کنند که سطح کورتیزول خون شما مورد بررسی قرار بگیرد. سطح کورتیزول را می توان در خون، ادرار و یا بزاق اندازه‌گیری کرد. ممکن است نمونه‌های خون در صبح که سطح کورتیزول بالاتر است، از یک سیاهرگ در بازو گرفته شوند. همچنین ممکن است این نمونه‌ها در عصر، یعنی زمانی که سطح کورتیزول خون باید به طور قابل‌توجهی پایین‌تر باشد، گرفته شوند.
آزمایش خون در هنگام کورتیزول پایین، با اندازه‌گیری میزان آن در خون، هم قبل و هم یک ساعت بعد از تزریق دارویی به نام هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) انجام می‌شود. ACTH یکی از هورمون‌های غده هیپوفیز است که به تحریک تولید کورتیزول کمک می‌کند. در بیمارانی با سطح کورتیزول پایین ناشی از بیماری آدیسون، سطح کورتیزول حتی پس از تزریق ACTH هم افزایش نمی‌یابد، در حالی که در افراد عادی، میزان کورتیزول به طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد.
برای سنجش میزان کورتیزول، ممکن است بزاق بیمار نیز جمع‌آوری شود. در طول تست کورتیزول بزاق، از شما خواسته می‌شود که یک سوآب را در دهان خود قرار دهید و چند دقیقه صبر کنید تا از بزاق اشباع شود.
برای سنجش کورتیزول در ادرار، از شما خواسته شود که ادرار دفع شده در یک دوره ۲۴ ساعته را در ظرف ارائه شده توسط آزمایشگاه جمع‌آوری کنید. با این حال، گاهی اوقات می‌توان سطح کورتیزول ادرار را با یک نمونه از اولین ادرار در صبح هم تست کرد.
ارتباط کورتیزول و «خستگی آدرنال» چیست؟
اصطلاح «خستگی آدرنال» در سال‌های اخیر در رسانه‌ها و توسط برخی از متخصصان مراقبت‌های بهداشتی برای توصیف مجموعه‌ای از نشانه‌های مبهم، از جمله خستگی، درد بدن، عصبانیت، خواب و مشکلات گوارشی استفاده شده است. ایده کلی این است که استرس ثابت، می‌تواند باعث شود غدد آدرنال که تولید کننده کورتیزول هستند، به اصطلاح «بسوزند» و تولید هورمون‌های مهم خود را متوقف کنند. هیچ مدرک علمی وجود ندارد که نشان دهد خستگی آدرنال وجود دارد. این ایده که استرس باعث می‌شود غدد آدرنال بسوزند و تولید کورتیزول را متوقف سازند، با درک علمی از این که غده‌های آدرنال چگونه کار می‌کنند، سازگار نیست. در حال حاضر هیچ سازمان پزشکی‌ای، خستگی غده فوق کلیوی را به عنوان یک تشخیص پزشکی قانونی در نظر نمی‌گیرد.
ارتباط متابولیسم، افزایش وزن و هورمون کورتیزول چیست؟
تحقیقات زیادی در مورد ارتباط استرس مزمن با اضافه وزن و چاقی در دهه‌های اخیر انجام شده است. کورتیزول آزاد شده از غدد آدرنال درون جریان خون در طول شرایط استرس‌زا، نقش مهمی در متابولیسم ایفا می‌کند و محققان را به این فرضیه سوق می‌دهد که سطح بالای کورتیزول می‌تواند در افزایش وزن نقش داشته باشد.
برخی از مطالعات حیوانی نشان داده‌اند که کورتیزول بیش از حد، می‌تواند تجمع چربی در شکم را افزایش دهد. محققان می‌دانند که انسان‌ها و حیوانات آزمایشگاهی، وقتی که تحت استرس مداوم هستند، تمایل به انتخاب غذاهایی با چگالی انرژی بالا دارند که منجر به این می‌شود که برخی اعتقاد داشته باشند که بالا بودن سطح کورتیزول به طور مزمن می‌تواند در افزایش میل ما به مصزف غذاهای با کالری بالا نقش داشته باشد. اما مطالعات علمی در انسان‌ها نتایج متفاوتی را در مورد رابطه بین کورتیزول بالا و افزایش وزن به دست آورده‌اند و برخی مطالعات ارتباطی را پیدا کرده‌اند و برخی دیگر نه. مروری جامع بر مطالعات علمی و پزشکی که در اکتبر ۲۰۱۲ در مجله چاقی منتشر شد، هیچ رابطه پایداری بین سطوح کورتیزول و چربی شکم را نشان نداده است.
بسیاری از این مطالعات قدیمی‌تر، سطح کورتیزول را در خون، ادرار یا بزاق اندازه‌گیری می‌کردند. در حالی که این مایعات بدنی می‌توانند به عنوان نشانگرهای خوبی برای نوسانات روزانه در سطوح کورتیزول عمل کنند و به پزشکان کمک کنند تا ارزیابی کنند که چه زمانی مقدار خیلی زیاد یا خیلی کم کورتیزول تولید می‌شود، برخی دانشمندان استدلال کرده‌اند که ممکن است نتوانند دقیق‌ترین تصویر را از اثر قرار گرفتن طولانی مدت در معرض کورتیزول را ارائه ندهند.
در یک مطالعه بزرگ بر روی بیش از ۲۵۰۰ بزرگسال انگلیسی، محققان غلظت کورتیزول را در موی این افراد اندازه‌گیری کردند. آنها دریافتند که احتمال اینکه افراد با سطح کورتیزول موی بالاتر، در طول یک دوره چهار ساله چاق شوند و یا چاق بمانند، نسبت به افراد با سطح کورتیزول موی پایین‌تر، بیشتر است. محققان، که مطالعه خود را در فوریه ۲۰۱۷ در مجله Obesity منتشر کردند، گفتند که کورتیزول مو می‌تواند نمایانگر بهتری از مواجهه طولانی‌مدت با کورتیزول و استرس مزمن نسبت به سطوح کورتیزول اندازه‌گیری شده در خون، ادرار یا بزاق باشد.
علائم بالا بودن یا پایین بودن سطح هورمون کورتیزول چیست؟
همانطور که گفته شد، وقتی فرد در مواجهه با محرک‌های استرس‌زا قرار می‌گیرد، غدد آدرنال هورمون استروئیدی کورتیزول را آزاد می‌کنند. کورتیزول، هورمون استرس اولیه بدن است و در بسیاری از امور بدن، از جمله کنترل سطح قند خون نقش دارد. در این جا لازم است بدانیم که چرا بالا بودن سطح کورتیزول برای ما یک مسئله در نظر گرفته می‌شود. پیش‌تر هم گفتیم که بدن به ارتباط موثر بین سه بخش زیر بدن برای آزاد کردن مقدار مناسب کورتیزول وابسته است:
- غدد فوق کلیوی (آدرنال)
- غده هیپوفیز
- هیپوتالاموس، که بخشی از مغز است.
ساز و کار بین این سه غده، تولید کورتیزول را وقتی که بدن به آن نیاز دارد تحریک می‌کند و وقتی که باید سطح کورتیزول پایین بیاید، آن را مسدود می‌سازد.
علائم بالا بودن سطح هورمون کورتیزول چیست؟
کورتیزول اضافی می‌تواند ناشی از تومور و یا به عنوان یک عارضه جانبی برخی داروها نمود پیدا کند. علائم بالا بودن کورتیزول موارد زیر هستند:
- فشار خون بالا
- سرخ شدن چهره
- ضعف عضلانی
- افزایش عطش
- افزایش ادرار
- تغییر در خلق و خو، از جمله کج‌خلق بودن و یا بی‌انرژی بودن
- افزایش سریع وزن در صورت و شکم
- پوکی استخوان
- کبودی یا وجود خراش به رنگ ارغوانی بر روی پوست
برخی از خانم‌ها نیز ممکن است متوجه شوند که دوره‌ی قاعدگی آنها نامنظم و یا به طور کلی متوقف می‌شود.
کورتیزولِ بیش از حد، می‌تواند باعث مشکلات و نشانه‌های دیگری هم شود. از جمله:
- دیابت نوع ۲
- خستگی
- اختلال در عملکرد مغز
- عفونت
علائم پایین بودن سطح هورمون کورتیزول چیست؟
پایین بودن سطح کورتیزول می‌تواند باعث بیماری آدیسون شود. علائم این بیماری عبارتند از:
- خستگی
- سرگیجه
- ضعف عضلانی
- کاهش وزن تدریجی
- تغییر در خلق و خوی
- تیره‌تر شدن قسمت‌هایی از پوست
- فشار خون پایین
روش‌های طبیعی برای کاهش هورمون کورتیزول چیست؟
اگر ارتباط بین مغز و غده آدرنال به درستی برقرار باشد، بدن باید بتواند تولید کورتیزول را در صورت لزوم افزایش و یا کاهش دهد. با این حال، سطوح کورتیزول گاهی اوقات حتی پس از مرتقع شدن یک وضعیت استرس‌زا، بالا باقی می‌مانند و می‌توانند تاثیر منفی بر وضعیت سلامت داشته باشند. توصیه‌های ساده زیر می‌توانند به تنظیم سطح کورتیزول کمک کنند:
کاهش دادن استرس
افرادی که تلاش می‌کنند تا سطح کورتیزول خون‌شان کمتر شود، باید میزان استرس خود را کاهش دهند. آنها می‌توانند این کار را با کناره‌گیری از موقعیت‌های استرس‌زا (در صورت امکان)، و یا یادگیری چگونگی مقابله بهتر با استرس انجام دهند. افراد می‌توانند یاد بگیرند که محرک‌های استرس خود تشخیص دهند و سعی کنند این عوامل را به صورت فعالانه مدیریت کنند تا نگرانی یا اضطراب و احساس تنش را کاهش دهند. افرادی که یاد می‌گیرند چگونه با افکار استرس‌زا مقابله کنند، سطوح کورتیزول خود را بهتر مدیریت خواهند کرد. در مواردی که این امر بسیار دشوار باشد، برخی داروها می‌توانند به بهبود وضعیت استرس و کاهش سطح کورتیزول کمک کنند.
می‌توانید از این جا به مقاله‌ی تریتا در مورد درمان استرس دسترسی داشته باشید.
داشتن رژیم غذایی مناسب
داشتن رژیم غذایی متعادل و توجه به میزان قند دریافتی، برای کاهش دادن سطح کورتیزول ضروری است. برخی از مواد غذایی که می‌توانند به ثابت نگه داشتن سطح کورتیزول کمک کنند، عبارتند از:
- شکلات سیاه
- موز
- گلابی
- چای سیاه یا سبز
- پروبیوتیک‌ها در غذا از جمله ماست
- پروبیوتیک‌ها در مواد غذایی حاوی فیبر محلول
نوشیدن آب فراوان برای جلوگیری از کم‌آبی هم به پایین نگه داشتن سطح کورتیزول کمک می‌کند.
داشتن خواب مناسب
میزان خواب افراد می‌تواند بر میزان کورتیزول خون آنها تاثیر بگذارد. خواب بد شبانه و یا محرومیت طولانی‌مدت از خواب می‌تواند منجر به افزایش سطح کورتیزول در جریان خون شود. بنابراین برای افراد ضروری است که به میزان و کیفیت خواب خود توجه کنند.
می‌توانید از این جا به مقاله‌ی تریتا در مورد اهمیت خواب کافی دسترسی داشته باشید.
ورزش کردن
فعال بودن از نظر فیزیکی، برای سلامتی مفید است و می‌تواند خلق و خوی فرد را بهبود بخشد. با این حال، ورزش شدید می‌تواند باعث افزایش سطح کورتیزول شود چون این روش مقابله بدن با استرس اضافی است که ورزش بر بدن تحمیل می‌کند. میزان ورزش مورد نیاز هر فرد به عوامل مختلفی از جمله آمادگی جسمانی وی بستگی دارد و این عوامل در میزان ترشح کورتیزول بدن در طول ورزش نقش دارند.
امتحان کردن تکنیک‌های تمدد اعصاب
افرادی که استرس را تجربه می‌کنند، می‌توانند با آزمایش تکنیک‌های تمدد اعصاب، آن را مدیریت کنند. مدیتیشن، ذهن آگاهی و حتی تمرینات تنفسی ساده می‌توانند به فرد کمک کنند تا به طور موثرتری با استرس مقابله کند.
مشغول شدن به سرگرمی‌های موجود
سرگرمی‌ها می‌توانند یک روش لذت بخش برای پیش بردن یک زندگی سالم‌تر باشند و می‌توانند منجر به افزایش حس نشاط بشوند. یک مطالعه در مورد درمان سوء مصرف مواد مخدر نشان داده است که باغبانی منجر به کاهش سطح کورتیزول شده است. همچنین به نظر می‌رسد که این روش کیفیت زندگی را بیشتر از کاردرمانی مرسوم بهبود می‌بخشد.
خندیدن و خوش گذرانی
معمولا وقتی اوقات خوشی را سپری می‌کنید، استرس کمتر به سراغ شما می‌آید. بنابراین پیدا کردن زمان برای تفریح نیز می‌تواند سطح کورتیزول فرد را کاهش دهد. یک مطالعه نشان داده است که سطوح کورتیزول خون در مواجهه با خنده کاهش می‌یابد. به نظر می‌رسد که شاد بودن و داشتن دید مثبت، با سطوح پایین‌تر کورتیزول مرتبط باشد. از این گذشته، شاد زیستن فواید دیگری دارد هم دارد؛ مانند فشار خون کمتر و سیستم ایمنی قوی‌تر.
اجتناب از مصرف کافئین در شب
افرادی که تلاش می‌کنند سطح کورتیزول خون خود را کاهش دهند باید از مصرف غذا و نوشیدنی‌های حاوی کافئین در عصر اجتناب کنند. کافئین می‌تواند در خواب شب اختلال ایجاد کند، در حالی که داشتن خواب خوب می‌تواند سطح کورتیزول را پایین نگه دارد.
حفظ عادت به موقع خوابیدن
عادت به موقع خوابیدن، معمولا منجر به خواب طولانی‌تر و با کیفیت بالاتر می‌شود. محدود کردن مصرف مایعات قبل از خواب، می‌تواند احتمال اختلال خواب را به حداقل برساند.
داشتن روابط خوب
روابط پایدار و عاشقانه با شرکا، دوستان و خانواده می‌تواند برای داشتن یک زندگی شاد حیاتی باشد و آنها می‌توانند به فرد در گذراندن دوره‌های استرس‌زا کمک کنند. با این حال اگر روابط، ناخوشایند و ناسالم باشند، می‌توانند استرس زیادی را ایجاد کنند. یک مطالعه نشان داده است که سطح کورتیزول فرد می‌تواند بعد از مشاجره با شریک زندگی‌اش افزایش یابد. در یک تحقیق دیگر هم دیده شده است که کودکانی با زندگی خانوادگی شاد و ایمن، نسبت به کودکانی که در خانه‌هایی زندگی می‌کنند که در آنها درگیری‌های لفظی وجود دارد، میزان کورتیزول پایین‌تری دارند.
استفاده از مکمل‌ها
نشان داده شده است که روغن ماهی و یک مکمل گیاهی آسیایی به نام اشواگاندا، توانایی کاهش سطح کورتیزول را دارند، بنابراین استفاده از این مکمل‌ها در کنار یک رژیم غذایی سالم می‌تواند مفید باشد.
توصیه نهایی
بالا بودن بیش از حد سطح کورتیزول در خون می‌تواند به سلامتی آسیب برساند، به خصوص اگر سطح کورتیزول در یک دوره طولانی بالا بماند. تلاش برای کاهش سطح استرس، بهترین راه برای کاهش کورتیزول است. با ایجاد تغییرات ساده در سبک زندگی برای زندگی سالم‌تر و فعال‌تر، افراد می‌توانند میزان استرسی که تجربه می‌کنند را کاهش دهند و سطح کورتیزول خود را نرمال نگه دارند.
منبع: MedicalNewsToday، EveryDayHealth
